Kuipers maakt fictie tot feit
In Houten trouw verzamelde Jan J.B. Kuipers vijftien verhalen die eerder verspreid in WonderWaan en Ganymedes verschenen. Nu ze zo bij elkaar staan wordt nog zichtbaarder dat het werk van Kuipers een grote consistentie vertoont wat betreft thematiek en vormgeving of verwoording. Alleen de verhalen 'De brug' en 'Paars waas' wijken wat af; al is de kwaliteit en intensiteit dezelfde, ze hebben een wat andere toon, de eerste als een soort van symbolisme, de tweede als magisch realisme met autobiografische uitstraling. De andere verhalen zijn… Ja, wat is dan die consistentie?
Eerder gepubliceerd in: Fantastische Vertellingen 49, maart 2019
Op de achterflap word ik geciteerd met een eerdere constatering: “
De kern van zijn schrijverschap; de kracht van het woord.” En dat is één van de factoren die bijdragen aan die consistentie, want de stijl van Kuipers is altijd mooi en kleurrijk en zorgvuldig. Kuipers gebruikt woorden die al bijna vergeten zijn, zonder daarin te overdrijven. Ze dragen bij aan de kleur. Maar woorden staan nooit alleen, en Kuipers rangschikt ze zorgvuldig in soepele zinnen, leidend naar het uiteindelijke Woord; het verhaal.
Jan J.B. Kuipers is een ontwikkeld man, een historicus die talloze boeken en artikelen over onze geschiedenis heeft geschreven, van Karel de Grote, de VOC, Willem de Zwijger tot allerlei publicaties over de Zeeuwse wateren. Hij kent de mythen, legenden, sagen uit ons verleden en weet dat de werkelijkheid van ons heden het verhaal is dat ons vanuit het verleden wordt verteld, waarbij de zogenaamde feiten soms, in meer of mindere mate, fictie zijn. Uiteindelijk gaan ook al die historische verhalen over mensen, de werkelijkheid van die mensen.
Dit basisthema wordt in het eerste verhaal, 'Afspraak voor de muren', meteen op Kuipers' eigen wijze neergezet; een verhaal dat dient als een statement en daarom kort is. Voor de muren van een belegerde Turkse stad in 1770 ontmoet de legerleider Buguraz, een personage dat we uit eerder werk kennen, de Baron von Münchhausen en vraag hem om hulp. Want bij de Baron, 'de man van de sterke verhalen en mogelijke heldenfeiten', is 'alles mogelijk. Zodra het juiste idee is opgeborreld.' Zijn 'fantastisch-narratieve uitstraling zal ongetwijfeld voor een nog grotesker effect zorgen..' Om de stad in te nemen moeten ze feiten en fictie samenbrengen, waarbij zij zich alleen afvragen 'of ons verlangen naar geboekstaafde daden – naar ons voortbestaan dus – opweegt tegen de berg van leed die wij zullen opwerpen…'
Als de fantastische histories van de Baron von Münchhausen, met het fantastisch-narratieve, zo maakt Kuipers zijn fictie tot feit; de feitelijkheid van het verhaal dat overtuigend wordt verteld. Hij doet dat met veel relativering en humor, met veel kleur, en geregeld bizar. Een opstand tegen een soort Victoriaanse kostschooljuffrouw ('Gestalte op de heuvel'), de persoonlijke Kruistochten van Sebastiaan van Portugal halverwege de 16de eeuw ('Sebastiaans oorlog').
'Kitesj', gebaseerd op de legende uit de vroege Russische geschiedenis van de 10de tot 14de eeuw dat in de Edge Zero-bundeling van 2017 terechtkwam, begint prachtig met: '
In andere versies is soms sprake van jammerend hoorngeloei op de achtergrond, van obsceen bekkengekletter. De zon schijn genadeloos; de vlakten zijn dor, in de verte hurken afgeknotte, okeren bergtoppen. In werkelijkheid was het maar een miezerige affaire, die daad van Fevronja, een onopvallende voltrekking ergens in een afgelegen woud. Het was doodgewone broedermoord. Maar sommigen menen dat de aanleiding toereikend was, en dat deze vuige daad gerechtvaardigd was omdat er veel was te winnen.' Ja ja, in werkelijkheid!
Ik zou kunnen proberen de verhalen uit deze bundel te analyseren, te typeren, ze te plaatsen in de fantastische literatuur. Ik zou kunnen verduidelijken waarom het titelverhaal het titelverhaal wel moest zijn. Maar opnieuw bladerend in deze bundel realiseer ik me dat ik dat niet een twee drie kan. Ook omdat mijn oog steeds weer valt op passages die ik opnieuw ga lezen en die ik dan wil overtypen om ze met u te delen. Omdat het mooi is, of grappig, of triest. Maar dat is natuurlijk onzinnig, want het is allemaal al uitgetypt en u kunt het allemaal zelf lezen.
Jan J.B. Kuipers doet niet onder voor de Baron von Münchhausen, en geregeld trekt de auteur zichzelf en zijn personages aan de haren omhoog uit het moeras dat de mens steeds weer creëert. En ja, Kuipers is een ontwikkeld man, die al die historische kennis meeneemt bij het schrijven van zijn verhalen, maar het mooie is dat je als lezer al die kennis niet hoeft te hebben, dat het verhaal waar je in meegetrokken wordt, je alle kennis geeft die voor de werkelijkheid van het verhaal nodig is.
Paul van Leeuwenkamp
Houten Trouw; Jan J.B. Kuipers; Verschijnsel, Mechelen; 2018; 244 blz.; € 19,99; omslagillustratie Roelof Goudriaan
