Zwarte kat in plaats van vleermuizen: Sinister Middelburg 13 september 2018

De laatste wandeling van het seizoen 2018 van Sinister Middelburg zit er weer op. We liepen donderdagavond 13 september met een vrij grote groep langs de intussen bekende dertien (en meer) locaties in het westelijk en noordelijk deel van de binnenstad. Deze keer stak slechts een zwarte kat razendsnel voor onze voeten over. Vorige keer waren het vleermuizen die boven ons hoofd vlogen, de keren dáárvoor wolkten de zwarte kraaien in de 'occulte' buurt bij het voormalige Pesthuis. 

Het 'gelijke' roept het gelijke op? Het is een vraag die wel vaker naar voren komt tijdens de sinistere wandelingen door de schemerige dreven van rustiek Middelburg.
Journalist en gitarist Peter Urbanus liep mee en meldde het volgende op facebook:

"Gisteravond een zeer leerzame en vermakelijke wandeling in het kader van Sinister Middelburg, en wel onder de bekwame en luidruchtige leiding van Jan J.B. Kuipers. Bijna twee uur verhalen, geruchten, sterke verhalen en historische feiten uit de geschiedenis van het vermaledijde Middelburg. En dat uit de mond van een geboren Vlissinger. Het is me wat. De vondst van een vrouwenhoofd in een bushokje (1990) kon ik me wel herinneren uit de krant, maar het jaartal en de afloop in het geheel niet. Ik kwam tot de conclusie dat ik dat moet hebben gemist omdat er geen elektrische gitaren in het verhaal voor kwamen."

Een 'levend' bushokje

Het bushokje met het hoofd... In drie seizoenen was er geen groep bij wie deze fameuze, of liever beruchte moordzaak onbekend was. Sterker nog, er hebben aardig wat mensen meegelopen die direct of indirect met deze tragedie te maken hebben gehad: buurtgenoten, personen uit de juridische sector, een familielid van de rechercheur 'die de zaak oploste'. De meeste van deze mensen bleken weer boeiende tot zeer pregnante details ter beschikking te hebben, die het dossier van het mysterie van 'het hoofd in het bushokje' stevig hebben opgedikt. Want deze zaak heeft zich na ruim 28 jaar definitief genesteld in de lokale volkscultuur en het corpus van geruchten, overleveringen en verhalen.

Groepen en op locatie

Het seizoen van 'reguliere' wandelingen is weliswaar voorbij, maar groepen (bedrijven, verenigingen e.d.) kunnen steeds voordelig boeken via sinisterzeeland.nl, 

Ook een Onbehaaglijke - en toch gezellige Vertelavond - of middag met powerpoint op locatie is mogelijk, kijk HIER.

"Ga mee met schrijver Jan J.B. Kuipers op de allereerste Zeeuwse ghostwalk door de binnenstad van Middelburg. We vertrekken westwaarts vanaf de Markt, mee met de windrichting van de Dood. Bijna twee uur lang Griezel en Groteske, Sagen en Schavotten, Horror en Historie. Jan vertelt met liefde over kruisvaarders, pestlijders en moordenaars, en over de ijselijke bureaucratie van de regentenstad Middelburg. Stokoude geschiedenis en pijnlijk recente verhalen: van het hostiewonder via een lugubere vondst in een bushokje, tot ver voorbij het bombardement." (Bron: sinisterzeeland.nl)

HOUTEN TROUW, verhalenbundel Jan J.B. Kuipers

Augustus 2018 verscheen Houten Trouw, een nieuwe bundel 'licht surreële' verhalen van Jan J.B. Kuipers. In deze uitgave van Verschijnsel (Mechelen) zijn alle vertellingen gebonden aan onze eigen vertrouwde en onberekenbare planeet Aarde. Immers: ‘De aarde is de enige vreemde planeet’, aldus een themanummer van Wonderwaan dat Jan Kuipers ooit samenstelde. 

Omslagontwerp: Roelof Goudriaan

De 15 verhalen in de bundel omvatten een breed spectrum: van bijdragen aan de Karelepiek (verhalen rond Karel de Grote) en de Beowulfcyclus, tot het roemruchte popfestival van Kralingen in 1970.

Wat is de charge van de herten? Wat had ouwe Emmergi te maken met de brand van het pakhuis? Hoe bereik je het meer van Kitesj? Waar bleef het hoofd van koningin Cynethryth? Klemmende vragen, die doorgaans naar nieuwe, labyrintische verschieten voeren. Gelukkig wijzen talloze nieuwe personages de weg in deze collectie, maar ook vertrouwde karakters uit het werk van deze auteur, zoals de onverwoestbare doctor Buguraz.
En op de achtergrond brengt het Biosofisch Instituut onvermoeibaar de werkelijkheid in kaart.

Kuipers is vergeleken met uiteenlopende schrijvers als Jorge Luis Borges  en R.A. Lafferty.  Met Borges heeft hij de verlicht filosofische inslag gemeen, met Lafferty de verhalen waarin schaduwen groter zijn dan hun personages. Licht en schaduw – het doek gaat op!

Het eind van Houten Trouw bevat uitgebreide 'Aantekeningen', met in lengte zeer wisselende wetenswaardigheden over de verhalen, achtergronden, personages en imaginaire instellingen als het Biosofisch Instituut.

Jan J.B. Kuipers, Houten Trouw. Mechelen: Verschijnsel, 2018. ISBN 978-90-78720-58-4, € 21,90. Bestel het boek HIER.

Eerder verschenen van Kuipers bij Verschijnsel de uitgaven Bannenfluister, hemelglas, Het Spel om de Regendanser (met Gert P. Kuipers), Kleine Leviathan (historische roman), Hubake's Huis en enkele gratis e-boeken.

‘De kern van zijn schrijverschap: de kracht van het woord.’

Paul van Leeuwenkamp

‘Waar Kuipers ook het licht van zijn toverlantaarn laat schijnen, de Schaduwen doemen vanzelf op.’

Marcel Orie

Ef Leonard 'revisited'

Ik was alles van Ef Leonard kwijt – bijna alles. Op een genreplank, achter een stapeltje plat neergelegde boeken (geen plaats meer, geen plaats!) vond ik nog een exemplaar terug van Het koninkrijk der kikkeren is nabij, tussen Het kongres van Stanislaw Lem en De weg naar Middelsing van Vincent van der Linden (oorspronkelijke uitgave). Alles netjes op alfabet, tegen de chaos. Die drie titels – ze rieken anno 2014 naar antiquariaat. Het koninkrijk der kikkeren is nabij verscheen in 1971 in de afdeling ‘Bruna SF en Fantasy’ van de Zwarte Beertjes-reeks. ‘Een jonge Nederlandse auteur,’ meldt de achterflap. Ef Leonard, pseudoniem van Frans Hummelman, was toen, in ‘71,  toch al 47 jaar oud.

door Jan J.B. Kuipers

 [eerder in: Fantastische Vertellingen 35/14(2014)nr. 32, 57-61.]

Eigenlijk was ik nog steeds alles van Ef Leonard kwijt, want geen enkel verhaal in de bundel riep bij het doorbladeren meteen herkenning op. Maar nu hebben we de Weivretni-dvd in de Rare Praatjes-reeks van de Stichting Fantastische Vertellingen*: twee schijfjes (het tweede bevat extra’s en trailers van de voorgaande edities) en een informatieve folder in full colour. Ef Leonard zelf is intussen overleden, zie de aan hem gewijde bijdrage van Remco Meisner in de vorige editie van Fantastische Vertellingen.

Ja, Ef Leonard is dood – en hij is terug. Want daar zie ik in de inhoudsopgave van Het koninkrijk der kikkeren is nabij de verhaaltitel ‘De groene pil’. Die herinner ik me secundair, dankzij Remco’s hierboven genoemde artikel (‘De kikkerkoning slikte zijn groene pil’) en uiteraard het dvd-interview van Jeroen Kuypers met de bejaarde auteur, die ten tijde van het gesprek al bijna negentig was. Een kleine, schriele man, traag in zijn mimiek en manier van praten, maar nog alert genoeg. Zijn ogen staren de interviewer – en nu en dan de camera – oplettend aan, om zijn mond ligt vrijwel voortdurend een vaag, wat cynisch lachje. Straffe roker, shag onder handbereik. Een fiks Rotterdams accent. Dat doet wel plezierig aan; het is voor mij het teken van een vrije, zelfbewuste mentaliteit. Hoewel Leonard verder niet aan het cliché van de Rotterdammer met de eeuwig grote muil voldoet. Hij lijkt meer op mijn talrijke Vlaardingse ooms, allen van zijn leeftijd of nog iets ouder en intussen ook vrijwel allemaal dood. Zij hadden óók dat accent, rookten eveneens als schoorstenen en paarden net als Leonard een zekere bedachtzaamheid aan een weinig gezagsgetrouwe mentaliteit en grote politieke interesse.

Vroeger bezat ik ook die andere oude titels van Ef Leonard: Op lemen voeten en In, spin, opnieuw gaat de bocht in. Uit Op lemen voeten herinner ik me – maar hoe onbetrouwbaar is de herinnering, en zeker aan teksten die je ooit hebt gelezen – hoe het hoofdpersonage verkracht wordt door twee Noord-Afrikaanse mannen, en tenslotte wat geld krijgt om eten te kopen. Het kwaad van de macht over anderen, met toch een glimpje medemenselijkheid.

Waar die boeken gebleven zijn weet ik niet. Nooit gooide ik vroeger een boek weg, maar ik ben vaak verhuisd. Kwijtgeraakt? Misschien beschikten sommige gasten in mijn woningen over lange vingers, hoewel ik iedereen terdege in de gaten houd – en kijk, dan zitten we al in de licht paranoïde, vervreemdende atmosfeer van Leonards korte verhalen ‘uit het grensgebied tussen nachtmerrie en werkelijkheid’, aldus opnieuw de achterflap van Het koninkrijk der kikkeren is nabij.

In verschillende edities van Ganymedes onder de Bruna-vlag kan ik tegelijk met Ef Leonard een verhaal hebben gehad – ik heb aan die reeks meegedaan sinds aflevering 4 (1979), aanvankelijk in samenwerking met mijn broer Gert. Maar controleren is wat moeilijk op dit moment. Het vereist manuele arbeid. Ook mijn Ganymedes-jaarboeken worden deels aan het oog onttrokken door ervoor geplaatste beeldjes en trofeeën, en dienen ook nog als console voor weer andere, platgelegde boeken.

Ontmoet heb ik Ef Leonard al die tijd ook al nooit. Maar in 2003 was er toch enig contact. Leonard stuurde zijn verhaal ‘Haamstede revisited’ naar Ballustrada, in de redactie waarvan ik zit. Zijn auteursblurbje (het verhaal verscheen als opening in nummer 2 van die jaargang) kwam tot stand met medewerking van hemzelf en luidde:

‘Ef Leonard liep eind jaren zestig al tegen de vijftig, toen van zijn hand twee bundels SF- en Fantasyverhalen verschenen bij Bruna. Met één van de verhalen won hij een door NOS en BRT uitgeschreven verhalenwedstrijd. In 1975 publiceerde De Standaard zijn roman Op lemen voeten, in 1992 De Beuk de gedichtenbundel Haar hand verlicht de angst en in 2000 Servo de verhalenbundel Doden hebben geen verdriet. Momenteel is Leonard bezig met zijn memoires als Engelandvaarder en Irenesoldaat.’

De meeste van de hier genoemde zaken komen ook aan bod in de (of is het ‘het’?) Weivretni van Jeroen Kuypers. Kuypers interviewde Ef Leonard als middelbare-scholier al eens in 1979 voor Fantastische Vertellingen. Ruim vijfendertig jaar later zegt de door chronische pijnen gekwelde auteur dat het schrijven hem in leven houdt. Ondanks een writer’s block van enkele decennia. Sindsdien had hij, oud-redacteur van onder andere de bekende jeugdbladen Okki en Taptoe, wél weer de straatkrant Zelfkrant gesticht, en zat hij als hoogbejaarde vol plannen voor nieuwe boeken. Nieuw voor mij is, dat Leonards linkse activisme in talloze comités (waarover hij ook weer vol ironie kon berichten) naar eigen zeggen zijn schrijfaspiraties levenslang in de weg hebben gestaan. Jeroen Kuypers moet het allemaal een beetje uit hem trekken, maar slaagt daar goed in: gezellig en gemoedelijk koutend, goed op de hoogte van het werk van Ef Leonard en de literair-historische context ervan. Kent u bijvoorbeeld de naam Erik Lankaster nog? Kuypers wel.

Nostalgisch bij-effect: het ouderwetse, vastberaden onmodieuze interieur van Ef Leonard, de bijna ontroerende thermostaat uit de dagen van olim. Ik zou me hier onmiddellijk op mijn gemak voelen.

Bij het bekijken van de dvd bespeur ik allerlei andere overeenkomsten. De eeuwige schimmenstrijd met het gezag bijvoorbeeld: ‘de bazen’, zegt Leonard arbeideristisch. Ook ik heb een paar jaar voor de Malmbergbladen Okki, Taptoe en de winterboeken gewerkt – maar dan als freelancer. En ook ik had die vroege politieke interesse, die echter na een aantal jaren is doodgelopen. Hoofdzakelijk wegens de zere plek waarop Ef Leonard in het interview de vinger legt: het menselijke, al te menselijke van de activisten. Ze waren en zijn geen haar beter dan de lieden die ze bestrijden. Ik koos als late en dus verwende babyboomer uiteindelijk voor de geneugten van de subcultuur, terwijl het crisiskind Ef Leonard plichtsgetrouw voortmodderde in zijn comités. Een andere, hier meer ter zake doende overeenkomst: de voorliefde voor een niet vast te pinnen gebied aan de rand van ‘het genre’. 

Hoe moeten we anno 2014 dat vervreemdende werk van Ef Leonard benoemen: als new weird, slipstream of gewoon als dat goeie ouwe magisch-realisme?

Het zien van overeenkomsten wekt tegelijk het besef van de grote verschillen, en van de uiteindelijke onkenbaarheid van persoonlijke drijfveren. Aangespoord door Jeroen Kuypers vertelt Ef Leonard er voor zijn gereserveerde doen op los, maar de diepe achtergronden van zijn werk blijven mysterieus. Het is een cliché: we passeren elkaar hooguit in dit leven, éénmaal of tienduizend keer, en het enige wat we kunnen doen is elkaar iets toeroepen en een hand opsteken. Wie kent ooit andermans binnenkant, wie weet exact wat hemzelf beweegt? Het is de notie van de raadselachtige ‘grond’ van alles die vooral doorsijpelt in de fantastiek van Ef Leonard. De lezer herkent in zijn werk het ‘onherkenbare’ van de meest vertrouwde dingen. Dat is een magnetisch effect van dit type literatuur – de ontvankelijke lezer wordt er steeds opnieuw door aangetrokken. Kuypers’ Weivretni is een mooie wegwijzer naar Ef Leonards versie van dat nevelachtige verschiet.

Ef Leonard is misschien een tijdje kwijt geweest. Nu is hij terug.

*Weivretni Ef Leonard (Frans Hummelman); door Jeroen Kuypers; Rare Praatjes-reeks deel 4; juli 2014; DUBBEL-DVD; 16:9; ondertiteling Nederlands, Engels en Britaki; Nederlands gesproken; dolby geluid; ca. 65min.; extra’s; uitg. Stichting Fantastische Vertellingen.

Loop mee door Middelburgs duistere verleden

Aanleiding voor brute moord? Kan van alles zijn. Gouden strikken aan een hoofdijzer. Gewoon haat. Of de begeerte naar een simpel pakje boter. Straatmuzikanten verliezen hun gebrekkige loopje door de financiële capaciteiten van hun hond, een hoofd raakt los van zijn lichaam, spoken hebben het systematisch op de nachtrust van hun doelwit voorzien. En slachtoffers van de pest teisteren na hun dood nog eeuwenlang de argeloze Middelburgers... Want in die stad, Middelburg, gebeurde het allemaal. Loop op DONDERDAGAVOND 28 JUNI 2018 mee met de enige Middelburgse ghostwalk en laat verteller Jan J.B. Kuipers u meevoeren naar lang vervlogen eeuwen én het recente verleden van Zeelands hoofdstad, waar veel niet pluis was!

Aanvang van deze editie van Sinister Middelburg op donderdagavond 28 juni is 19:45 uur, verzamelen voor het stadhuis op de Markt.

De wandeling duurt ongeveer 1 uur en drie kwartier.

Meewandelen kost € 12,99 per persoon, tickets kunt u veilig en handig bestellen via onze betaalmodule.

De hertog en de beweging

Het sterfbed van Napoleon II in Wenen

Als de Turken het oude jachtslot in 1683 niet hadden verwoest, was Schloß Schönbrunn er nooit geweest. Vanaf de Gloriette van Maria Theresia, een wonder van rotshard suikerwerk op een gedisciplineerde hoogte, overzie je ver beneden je heel Wenen. Er loopt een grote, brede vore in de richting van het centrum: de toekomst die immer baan breekt en alles op zijn weg tot niets reduceert?

Jan J.B. Kuipers

In het hoofdgebouw zijn veertig zalen voor ons ontsloten, dankzij de aankoop van een Grand Tour. Overal het verbod op fotograferen, zelfs zonder flits mag het niet. De fotografiefunctie op mijn smartphone werkt niet meer, sinds ik het apparaat op een harde stoep liet vallen. Ik weet niet meer waar, alleen dat het vóór een overheidsgebouw was. Het begin van Parkinson? Mijn opa moest in de jaren vijftig met zijn arm in een theedoek zijn soep naar binnen lepelen, anders kwam het overal terecht behalve in zijn mond.

Ook reisgenote H., toch alom gevreesd en op zekere locaties door Toezichthouders met vertrokken gezicht verwijderd wegens het maken van stiekeme opnamen van belangwekkende, maar voor het mechanisch oog verboden memorabilia, portretten, curiosa, bibelots, monumenten, lijkkisten of grafkisten in sombere crypten, dat alles steevast voor een respectabel doel en/of uit cultuurhistorisch verantwoordelijkheidsgevoel, slaagt er niet in om fatsoenlijke foto’s in deze sterfkamer of elders in het paleis te maken.

Sluwe en snelle tienermeisjes met schijnheilig gladde, Japanse gezichtjes lukt het zonder moeite. Tegen hen hebben de alomtegenwoordige suppoosten van beiderlei kunne geen verweer; ze zijn te kwikzilverachtig, ze wekken te verwarrende associaties en affecten in de breinen en organen van hen, die dit enorme magazijn van vermoeide pronk bewaken.

'Niet de vrouw die mijn vader verdiende'

Het doel binnen het doel is de sterfkamer van Napoleon II, koning van Rome, hertog van Reichstadt (Reichstatt volgens de puristen), ‘het Arendsjong’: Napoléon François Joseph Charles respectievelijk Napoleon Franz Joseph Karl Bonaparte, de halfslachtig weggemoffelde zoon van de komeetachtige Keizer der Fransen. Na diens definitieve nederlaag bij Waterloo deed hij troonsafstand ten gunste van zijn vierjarige telg, maar nooit zou de jongen enige troon beklimmen. Met zijn moeder Marie Louise ging hij naar haar Oostenrijkse vaderland, waar hij zijn leven verbracht in een soort ballingschap: voortbrengsel van enerzijds een bijna fossiel monarchengeslacht en aan de andere kant van een geniale parvenu, opgerezen uit de anonieme burgerij van een zongehamerd eiland in de Méditerranée, waaraan voorlopig niemand herinnerd wenste te worden.

Kortom: men zat met de knaap in zijn maag, hij was de risee van Europa die tot opluchting van velen al in 1832 op 21-jarige leeftijd overleed – de vertrekken die hij daartoe in Schönbrunn toegewezen had gekregen, waren ook gebruikt door zijn vader, toen die in 1809 Wenen had bezet. Zijn moeder, de zowel onwillige als gevoeglijke gade van Frankrijks glorie en doem, had haar man al na zijn eerste afzetting in 1814 verlaten, mét de erfopvolger, en hertrouwde met haar minnaar graaf Adam Adalbert van Neipperg, van wie ze vóór de huwelijksdag al twee kinderen baarde.

‘Der Franz’ – hij had van Fransman Duitser moeten worden – maakte intussen enkele trouwe vrienden in de nieuwe habitat, zoals Anton Graf Prokesch von Osten, aan wie hij toevertrouwde: ‘Mijn moeder is vriendelijk maar zwak, zij was niet de vrouw die mijn vader verdiende.’ Franz’ ellendige dood in Schönbrunn was het gevolg van tuberculose: ‘Ik verlang alleen nog naar de dood.’ Zijn moeder zat aan zijn sterfbed, overleefde hem vijftien jaar, en trouwde nog een keer.

Een liggende buste in bed

Hoewel geliefd door de keizerlijke familie en niet van vrienden en vriendinnen verstoken, leidde Franz een vrij eenzaam leven. Zijn uiteindelijk enig overgebleven vriend, zei hij, was een gekooid zangvogeltje. De soort ben ik vergeten, maar het diertje is te bewonderen in de sterfkamer: in een vitrine, opgezet en grijzig. De kamer is vrij klein, schemerig en somber. Het klein aandoende houten sterfbed is groen bekleed; links ervan, als je ervoor staat, prijkt op een ezel een prent met de sterfscène, rechts ervan in een vitrine het grote witte dodenmasker, een liggende buste in bed – net als op de gravure die de Kupferen Stahlstecher Franz Xavier Stöber van het doodsbed maakte.

Opvallender dan op die prent is het magere, benige gezicht van de ontslapene, die net bevorderd was tot kolonel, want Franz wilde ondanks zijn scrofuleuze aandoeningen en zwakke gezondheid niets liever dan soldaat zijn. Aan de tegenoverliggende zijde van de kamer bevindt zich de genoemde vitrine met daarin de kleine, gevederde vriend. Ook is er nog een vitrine met gerelateerde snuisterijen zoals familiemedaillons. Een wat schamele, maar toch, dankzij de opgeroepen sfeer en de historische
context, indrukwekkende collectie.

De hertog van Reichstatt op zijn doodsbed; gravure van Franz Xavier Stöber.

De ware oogst

Een ouder Nederlands paar wervelt langs. Hij: windjack, smal, bril en kort wit haar. Zij: windjack, breder, geen bril, al even kort wit haar. Want dat is makkelijk en het scheelt in de kosten. Als progressieve gestapo’s marcheren ze door de zalen. ‘Verschrikkelijke kitsch,’ zegt de vrouw, hard genoeg om commentaren te ontlokken. Die komen niet, zelfs niet van haar eigen man, die al zijn energie moet inzetten om dit karonje bij te benen.
Zoef, daar zijn ze goddank al voorbij.

De kokervisie van de doorzonwoning, de boodschappen bij de Lidl, het zeevaste geloof in gezond verstand, in een objectief, meetbaar verschil tussen kitsch en geen kitsch. Hollanders ja. Sportieve. Het soort dat niet drinkt, dat nimmer de omweg eert.
Ooit zei een oud, communistisch echtpaar uit de Zaanstreek mij ergens in Griekenland dat al die tempels waren gebouwd dankzij ‘het zweet en de uitbuiting van de arbeiders’. En of ze het bij het rechte eind hadden! Toch maakte ik mij zo snel mogelijk uit de voeten. Wie de verdringing verdringt, koerst immers af op de ultieme koude, de uitdoving des heelals. Het niets, dat is de ware oogst van de boom der kennis.

Titels en genummerde urnen

Voor de mooie titel Hertog van Reichstadt had Franz wel zijn titels Koning van Rome en Keizer der Fransen ingeleverd, maar zo maakte je tenminste meer kans om aanslagplegers en moordenaars te ontlopen – regelrecht de armen van de dodelijke ziekte in. Nooit bezocht deze hertog zijn stad Reichstadt.
Franz’ lijk werd in Parijs begraven, in de koepelkerk bij Hôtel National des Invalides, onder het standbeeld van zijn vader. Later verplaatste men de stoffelijke resten naar de crypte. Hart en ingewanden waren achtergebleven in Wenen: het hart is bijgezet in urn 42 in de ‘hartcrypte’ van de Stephansdom, de ingewanden in urn 76 van de hertogelijke crypte aldaar. Niets bijzonders,
vaste prik bij de Habsburgers.

De vergetelheid werd nu en dan doorbroken. Zo ging in 1920 de operette Napoleon II: Herzog von Reichstadt in Wenen in première; bijna een eeuw later, in 2009, brachten de Pet Shop Boys het nummer ‘King of Rome’ uit op hun album Yes. Goede sier met een symbool van eenzaamheid, en dat is te prijzen – maar hoeveel, nee ontelbare namelozen – ? Het meer van tranen onder Blauwbaards burcht, waarnaar Judith nooit had mogen vragen; en nog steeds weet niemand uit welke ogen zij vloeiden.

Klisteerspuit

Het toeval wil dat we een dag later in het Mak Museum Wien plots stuiten op de klisteerspuit van Napoleon II, als deel van zijn ‘reisservies’. Dit is in 1811 vervaardigd ter gelegenheid van zijn geboorte, naar een ontwerp van Martin Guillaume Biennais. Het museum heeft de set al in 1903 verworven, zij het incompleet: een hoge steelpan met rechaud en brander, een laag steelpannetje, een cacaokan, een suikervaatje met zes lepels, zwei Handleuchter, zwei Tafelleuchter, Räuchergefäß, Bourdalou (Nachttopf), Pinzette – en een Klistierspritze. Is het geen slagroomspuit, denk ik nog. Maar nee: Klistierspritze.

Foto H.M.D. Dekker

Beetje vreemd om als deel van zo’n set ook een klisteerspuit te hebben. Alles glanst en glimt dat het een aard heeft. Het reisensemble was gemaakt in opdracht van Napoleon zelf – de man die zelf óók alleen van reizen en rusteloos verder trekken wist, voornamelijk bloedige slagvelden en verwoeste steden achterlatend, en die dit lot van beweging op deze geserreerde, verguld zilveren wijze ook aan zijn zeer geliefde zoontje bereidde. Als er stilstand dreigde, was er de klisteerspuit om alles weer in beweging te krijgen. De enige wet: verandering, beweging. De toekomst breekt immer baan, op naar de dood! Ook wij trekken voort.

Als we op de hoogste verdieping zijn loeit ineens het brandalarm. We gaan eerst wat besluiteloos, maar dan met grote doelbewustheid naar beneden. Vrij snel mogen we weer terug. Bleek uit het restaurant te komen, aldus een wat oudere suppooste. Hetzelfde restaurant dat wij eerder zijn ontvlucht, omdat de jonge, lieftallige serveersters op bijna militaire wijze vroegen waar we precies wilden zitten en niet toestonden dat we ons vrijelijk bewogen of, godbetert, buiten op de stoelen in het zonnetje zouden plaatsnemen.
En nee, wij hadden het niet aangestoken.

Dit artikel verscheen eerder als afl. 19 van de reeks 'De juiste verkeerde verbanden' in Ballustrada 2017 nr. 3/4, 63-68. Interlinie is gewijzigd, kopjes zijn toegevoegd.

Lees van dezelfde auteur over de Franse tijd en Napoleon ook Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap.

De gestolen mantel van Onze-Lieve-Vrouw in het Kinderbed

Op 29 mei 2018 publiceerde ik een bijdrage op Zeeuwse Ankers over Verdronken vroomheid in Hinkelenoord (Verdronken Land van Zuid-Beveland). Hierbij kwam ook een specifieke devotie ter sprake in het nabije Reimerswaal, Zeelands bekendste verdronken stad. In 1484 en 1494 vernemen we daar van ‘O.L. Vrouw Kinderbedde’, een speciale verering van de moeder van Jezus in het kraambed, die in de zestiende eeuw door het Concilie van Trente is afgeschaft.

Hinkelenoord (omcirkeld) op een kaart uit ca. 1545.

Beeldenstorm

Van Onze-Lieve-Vrouw in het Kinderbed had ik tot dusver maar weinig vernomen. Verwante of identieke onderwerpen dienen zich in korte tijd vaak meerdere malen aan. Nog geen twee weken na de post op Zeeuwse Ankers gidste ik voor de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland een gezelschap Vlamingen langs elementen van de Staats-Spaanse Linies in West Zeeuws-Vlaanderen. In mijn dankpakketje zat het boek Te triest om 't al te vernemen. Beeldenstorm in Gent 1566. Het ooggetuigeverslag van Marcus van Vaernewijck. Deze uitgave van de Stad Gent i.s.m. Uitgeverij Snoeck (2016) bevat een hertaling door Joris De Zutter van de kroniek van deze Gentse patriciër. Van Vaernewijck verschijnt ook ten tonele in mijn eigen recente boek De Beeldenstorm. Van oproer tot Opstand in de Nederlanden bij WalburgPers.

Marcus van Vaernewijck, door Pieter de Jode

Naar beneden gegooid

En ziedaar; in zijn relaas  beschrijft Van Vaernewijck ook de vernieling van de voorstelling van OLV Kinderbedde in de Sint-Niklaaskerk in Gent tijdens de Beeldenstorm in augustus 1566, "een van de grootste catastrofes die onze stad ooit hebben geteisterd", aldus schepen Annlies Storms in het voorwoord van de hertaling. Van Vaernewijck behandelt het onderwerp twee keer. Op pagina 89 van de hertaling:

In de Sint-Niklaaskerk werd ook alles omver gegooid. In deze kerk stond een altaartafel, die Onze-Lieve-Vrouw voorstelde alsof ze in het kinderbed lag, bijna levensgroot, in beschilderd houtsnijwerk. Dit retabel werd door de vrouwen en de kosters versierd met sieraden, bloemenkransen, sluiers van zijde en fijn doek en dat soort dingen. Het kindje Jezus stond achter het bed mooi te blozen. Aan het voeteneinde zat Jozef, zijn hoofd steunend op zijn hand. Tegen deze altaartafel riepen de kinderen: 'Kom daar af, Maaike, je hebt lang genoeg in het kinderbed gelegen en versterkende papjes gegeten, nu moet je verhuizen.'  Ze hebben de altaartafel naar beneden gegooid, samen met de wassen kindjes, armen en benen, die daar aanhingen. Veel mensen betoonden dit retabel een grote devotie, omdat de voorstelling hen zo goed beviel, zodat ze daar ter ere van Onze-Lieve-Vrouw dingen offerden tegen allerhande miserie en gebreken. De altaartafels werden open en bloot langs de straten weggesleept, misschien door sommige personen, die ze wilden redden of die er recht [vanwege private schenking, JK] op hadden.

Inhaligheid

Op pag. 115 van de hertaling komen mogelijke niet-religieuze motieven bij het vernielen van deze 'oude altaartafel' te midden der algemene destructie aan de orde:

Men had de gewoonte Onze-Lieve-Vrouw te bekleden met een kostbare mantel. Die mantel was kort daarvoor gestolen. Men deed navraag waar hij zou kunnen gebleven zijn. Een kerel, een valse praatjesmaker, beweerde dat hij wist aan wie men die vraag moest stellen. Toen men bij hem om verduidelijking kwam, antwoordde hij dat ze het moesten vragen aan de vroedvrouw van Onze-Lieve-Vrouw! Zo bleken het allemaal kwaadwillige verzinsels geweest te zijn. De verering van Maria, waar inhaligheid mee in het spel was (men offerde daar immers graag het eerste garen, dat de meisjes gesponnen hadden en nog meer van dat soort dingen) begon het volk te ergeren en ze begonnen er sarcastisch over te doen.

De pantoffel van Lange Weyn

Dat garen, aldus een noot bij dit hertaalde citaat, werd naderhand kennelijk verkocht, een praktijk waaraan de mensen zich ergerden. Woede omtrent zelfverrijking door geestelijken, aangevuurd door de economische en maatschappelijke miserie van deze jaren, is een zeer frequent motief in het helle weefsel van de Beeldenstorm; zie bijvoorbeeld de vernielingen in de Oude Kerk te Amsterdam - waar Lange Weyn haar beruchte pantoffel gooide -  in De Beeldenstorm. Van oproer tot Opstand in de Nederlanden. In elk geval maakte het fundamentalisme van de Gentse beeldenstormers korte metten met een voorstelling waarvan Rome zelf in Trente al officieel afscheid had genomen.

Let op de duiven! Voorjaarsdubbelnummer 2018 van BALLUSTRADA

Mei 2018 verscheen het dikke voorjaarsdubbelnummer van het zuidwestelijke literaire tijdschrift Ballustrada. In het hieronder geplaatste voorwoord uit het nummer wordt ingegaan op de inhoud.

In dit nummer opmerkelijk veel versleten knieën en laagvliegende postduiven – dat u het maar weet. Gelukkig neemt Job Degenaar in de rubriek Laaglandse Poëzie minder triviale zaken voor zijn rekening: hij laat dichters uitdrukking geven aan hun stadsgevoel. En dat gaat natuurlijk vaak gepaard met een voorkeur voor een bepaalde stad of stadswijk. Willem Roggeman verzorgt Taal Ver Taal. Hij doet dat met een vertaling van gedichten van Gregory Corso, een kopstuk van de beatgeneratie.

Ook tal van ‘losse’ en vaste ‘losse’ dichters geven acte de présence: Hendrik Carette, Stefaan van den Bremt, Kees Engelhart, Jabik Veenbaas, Kees Klok, Arjen van Meijgaard. En Maria Ros debuteert, althans in Ballustrada. Hetzelfde geldt voor Rogier de Jong. Verder volop intrigerend proza van Theo Raats, Paul van Leeuwenkamp, G.P. Kuipers, Johan Everaers, Pieter Drift, Jan J.B. Kuipers, Jan van der Geer, Mia Timiaan, Kees Klok, John Toxopeus, André van der Veeke, Frank Roger.

In het vorige nummer zijn een paar zaken fout gegaan. Bij het gedicht De Rotte van Rien Vroegindeweij vond een naamsverwisseling plaats in strofe 1. In plaats van de Rhône werd de rivier de Rotte vermeld, waardoor de clou van het gedicht een behoorlijke deuk opliep. Rhône dus, met accent circonflexe want anders zou Rien in de tweede versregel wel voor de Wolga hebben gekozen, met alle gevolgen van dien. En bij het gedicht Uit eigen werk van Marcel de Roos werd het laatste couplet weggelaten. Natuurlijk trekken wij het boetekleed aan vanwege dit al te menselijke falen. Beide gedichten zijn daarom opnieuw opgenomen in deze uitgave.

Even speelde de redactie met het idee, om aan ‘waarin opgenomen de Zeeusche Nachtegael’ onder de inhoudsopgave ook ‘en Zeeuws Tijdschrift’ toe te voegen. Om redenen van piëteit jegens onze oude, geliefde rivaal zien we er voorlopig van af.

*

Vormgever Ko de Jonge over zijn project in dit nummer:

"Een onderdeel van mijn installatie ‘Atlas’ voor de tentoonstelling ‘Verhalen’ in ruimteCAESUUR in Middelburg bestond uit versnipperde schilderwerken. Na afloop van de tentoonstelling eind 2016 stuurde ik snippers naar kunstenaars in diverse landen over de hele wereld. Dat betekende de start van een nieuw project met de titel pARTsfromheaven. Het project loopt nog steeds door. Sommige snippers komen terug als onderdeel van nieuwe kunst werken die vervolgens worden getoond in

Ballustrada."

(fragment achteromslag)

In dit nummer zijn de reacties te zien van:

Fernando Aguiar, Portugal; Claudio Grandinetti, Italië; Csaba Pál, Hongarije; Rémi Pénard, Frankrijk; Elaine Rounds, Canada; Stiliachus, Duitsland.

Eerder waren bijdragen te zien van:

Perlette Adler, België | Vizma Bruns, Australië | Chrystobal, België | Anita Couwenbergh, Nederland | Niklas Heed, Zweden || Kurt Heinzelmaier, Oostenrijk | Florian Leibetseder, Oostenrijk | Anne Maesschalk, België | Willie Marlowe, USA | Tina Morris, Verenigd Koninkrijk | Ptrzia Tic Tac, Duitsland | Darko Vulić, Zwitserland.