De Maerlant Poëzieprijs 2021

Gedicht met thema Eiland inzenden voor 30 april

De Maerlant Poëzieprijs is een initiatief van de Stichting Kunstspoor Noord-Beveland. De prijs is vernoemd naar de dichter Jacob van Maerlant (ca. 1235 – ca. 1300). In opdracht van ridder Nicolaas van Cats schreef hij ‘Der Naturen Bloeme’, zijn belangrijkste werk naast de ‘Spiegel Historiael’. De Maerlant Poëzieprijs bestaat uit een geldbedrag van € 500,-. 

De prijs wordt eens in de drie jaar uitgereikt. De eerste keer, in 2006, was het thema ‘Noord-Beveland’. 

Een deskundige jury onder leiding van Frits van Oostrom heeft toen uit honderden inzendingen een prijswinnaar gekozen en bovendien de twintig beste gedichten geselecteerd voor publicatie in een mooie bundel.

Er zijn nu vijf dichtbundels verschenen.

De winnaar van de zesde Maerlant Poëzieprijs wordt bekendgemaakt op zaterdag 21 augustus 2021 tijdens de Maerlant Poëzieavond in de Rozentuin in Kats.

De jury

De jury telt in 2021 zes leden:
* Co Woudsma, dichter
* Herman Leenders, dichter/schrijver
* Jacoline Vlaander, dichter/schrijver
* Jan JB Kuipers, dichter/schrijver
* Karel Leeftink, dichter
* Raymond van der Ven, stadsdichter van Middelburg

Voorwaarden voor deelname

* Het thema ‘Eiland’ moet het uitgangspunt zijn voor de in te zenden gedichten.
* Per inzender mag 1 gedicht worden ingezonden.
* Het gedicht moet uiterlijk 30 april 2021 ingezonden worden.
* Het gedicht moet als bijlage in Word per e-mail verzonden worden naar: info@kunstspoor.nl
* Het e-mailbericht moet voorzien zijn van naam, adres en telefoonnummer, zodat we u kunnen bereiken voor de prijsuitreiking.
* Kunstspoor anonimiseert de ingezonden gedichten en stuurt ze daarna door aande jury. De jury weet niet wie de gedichten heeft geschreven.

De inzender geeft toestemming voor eventuele publicatie in de uit te geven bundel, hier staat geen vergoeding tegenover.

Vragen?

Voor meer informatie kunt u terecht bij de voorzitter van Kunstspoor, Peter Bakker, telefoon: 06 23076293 Website: www.kunstspoor.nl
facebook: https://www.facebook.com/KunstspoorNoordBeveland

Heikele queeste in westelijke landen

OFFA'S BRUID verschenen als e-book

Onlangs verscheen mijn 'lange korte verhaal' Offa's bruid als e-book in een smashwords-editie. Ridder Harbrand, een sombere paladijn van Karel de Grote, is de Noordzee overgestoken met maar één doel: het hoofd van de verbannen koningin Cynethryth. Zij heeft haar heil gezocht aan het hof van de Angelsaksische koning Offa. De queeste van Harbrand en zijn metgezellen dreigt fataal af te lopen...

Op deze bladzijde kun je 20 procent van het boek gratis downloaden, om te zien of het wat voor je is. Hier kun je het ook aanschaffen voor maar $1.59 USD,

Andere e-boeken van Jan Kuipers die als smashwords-editie zijn verschenen, kun je hier vinden.

Published: Feb. 11, 2021
Words: 9,310
Language: Dutch
ISBN: 9781005588458

"Onder deze verschrikkelijke verwensingen stond Cynethryth langzaam op, alsof een gewicht als de zoldering zelf op haar schouders rustte. Maar ze wankelde niet. En toen eindelijk de galm van Hygeberhts vervloeking was weggestorven deed ook zij haar mond open. Iedereen staarde haar aan, armen neerhangend, zwaarden met de punten naar de grond gericht."

Offa's Bruid en verwante verhalen

In het tijdschrift Wonderwaan 31 (2014) verscheen het verhaal ‘Rondom Hygelac’ – mijn bijdrage aan de marges van de Beowulf-traditie. 

In nr. 38 (2016) van ditzelfde tijdschrift volgde ‘Offa’s bruid’, een al even efemere toevoeging aan de (hedendaagse) Karel-epiek, de literatuur rond Karel de Grote en zijn paladijnen. 

In dit type verhalen wil ik eerder het verleden van de literatuur als voedingsbodem gebruiken, dan het ‘werkelijke’ verleden van de geschiedenis en geschiedschrijving, hoewel het grensgebied tussen beide uiteraard een mijnenveld is. Beide verhalen zijn in 2016 en 2017 in Engelse vertaling gepubliceerd in het Schotse weird fiction/horror-zine Cyaegha, waarin ik al enkele malen eerder publiceerde en dat overigens voor een belangrijk deel is gewijd aan de Cthulhu/Mythos-traditie op basis van het werk van H.P. Lovecraft. 

About Hygelac verscheen als Engelstalig e-book in een smashwords-editie. Intussen verscheen in 2016 ook ‘De IJzeren Arm’ in Wonderwaan, een verhaal waarin de overleveringen rondom de eerste Vlaamse graaf Boudewijn I een rol spelen. De Nederlandse versies van de bovengenoemde verhalen zijn in 2018 opgenomen in mijn bundel Houten Trouw (uitgeverij Verschijnsel).

Skannal de Trouweloze

De antiheld Skannal de Trouweloze deed eveneens zijn intrede. Hij beleefde enkele avonturen in Frisia omstreeks het jaar 500. Deze verhalen, ‘Wartna’ en ‘De vore van de dansende helden’ verschenen in 2019 en 2020 in de jaarboeken Ganymedes 19 en Ganymedes 20 (uitgave Stichting Fantastische Vertellingen). ‘Wartna’ is ook opgenomen in de door Mike Jansen en Laura Scheepers samengestelde bundel EdgeZero. De beste Nederlandse genreverhalen uit 2019 (2020).

Remco Meisner in Fantastische Vertellingen nr 57, maart 2021 over deze herdruk van 'Wartna':

"We kennen het gecompliceerde verhaal Wartna van Jan J.B. Kuipers ook al uit Ganymedes en het is een genoegen dit hem zo typerende semi-geschiedkundige verhaal nog eens te lezen. Goede karakterontwikkeling, wat dankzij de omvang van het verhaal ook verantwoord kan, Uitstekende sfeertekening. Geen lichte, maar wel verantwoorde kost. De ene erudiete, fraaie volzin wordt op korte afstand gevolgd door de volgende."

Meer lezen over de tijd van Harbrand en Offa?

Lees dan ook mijn historische overzichtsboek:

Karel de Grote • Stamvader van Europa, door Jan J.B. Kuipers

176 pag., hardcover, ingenaaid, gebonden, rijk geïllustreerd, € 29,95

'een schoolvoorbeeld van serieuze geschiedschrijving voor een breed geïnteresseerd publiek'

Henk Slechte, deleescubvanalles.nl

Van Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee verschenen de afgelopen tijd weer verschillende besprekingen. Hieronder worden er twee weergegeven.

Walter Smits op kunsttijdschriftvlaanderen.be:

De Vikingen blijven tot de verbeelding spreken. Met de regelmaat van een klok verschijnen over hen zowel wetenschappelijke als vulgariserende werken. Jan J. B. Kuipers, van wie eerder al verschillende historische syntheses en biografieën bij WalburgPers verschenen, publiceert nu Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee. Het moet onmiddellijk gezegd worden dat het werk in de traditie van de uitgeverij WalburgPers een bijzonder fraai vorm gegeven boek is met prachtige en relevante illustraties en met leeslint.

Het werk is ruimer van opzet dan het in 2019 verschenen De Vikingtijd. De Noormannen in Nederland en België van Luit van der Tuuk en  traditioneler dan het ook in 2020 verschenen De Vikingen. Een nieuwe geschiedenis van Nile Price. Kuipers belicht de confrontaties van de Vikingen met de regio’s langs weerskanten van de Noordzee. Hij bestrijkt de tijd vanaf het einde van de 8ste eeuw met de plundering van Lindisfarne aan de Engelse oostkust anno 793 tot de aanvang van de 11de eeuw met de aanvallen op Tiel en Utrecht in 1006 en 1009. In het eerste hoofdstuk behandelt Kuipers de Vikinglanden vóór de Vikingen of hun voorgeschiedenis in Scandinavië. Vervolgens structureert hij zijn werk chronologisch en brengt doordachte cesuren aan. 

De eerste fase van de Vikingexpansie tot circa 840 bestond uit korte roofexpedities, waarbij de rijke, doch onbeschermde Angelsaksische en Karolingische abdijen favoriete doelwitten waren. In de tweede helft van de 9de eeuw benutten de Vikingen de opvolgingsstrijd na Karel de Grote en desintegratie van het Karolingische rijk om profijt te halen door nu eens de ene dan weer de andere strijdende partij te steunen en uitvalsbases en winterkampen te veroveren, van waaruit ze dan verdere  roofexpedities ondernamen. Tegen het einde van 9de eeuw en in de 10de eeuw probeerden sommige groepen Noormannen zich blijvend te vestigen in de Lage Landen, maar ook elders, zoals in Normandië. Vandaar voeren ze zelfs verder naar het zuiden en werden ze o.a. door de paus geëngageerd in het Middellandse Zeegebied om Sicilië te veroveren op Moren en Byzantijnen.

Tussen deze chronologische hoofdstukken weeft Kuipers thematische hoofdstukken over het langschip, wat de Vikingen hun maritieme superioriteit bezorgde, hun wapenrusting en strijdmethoden en de tegenstellingen en overeenkomsten tussen de Vikingen en de bewoners
rond de Noordzee. Hij eindigt met de genetische erfenis van de Vikingen in de West-Europese bevolking. Aparte vensters in de tekst verduidelijken concepten, zoals Viking, Scandinavisch, Fries, Saksisch, ijzeren eeuw, enz.

De auteur relativeert zeker traditionele voorstellingen en kadert de Vikingen in de nasleep van de bredere geschiedenis van de migraties van het einde van de oudheid en de aanvang van de middeleeuwen. Hij gewaagt van een nagekomen migratie en benadrukt de 
gemeenschappelijke culturele achtergrond van de Noordzeecultuur.

Dit werk is een lezenswaardige synthese op basis van de gangbare publicaties. De beknopte literatuuropgave bevat wel haast uitsluitend Nederlandstalige werken. Dit neemt niet weg dat het een toegankelijk en degelijk boek is, dat hopelijk ook zijn weg vindt naar het onderwijs, niet in het minst omwille van de mooie en gecontextualiseerde illustraties.

[18-01-2021]

(Tekst van andere bespreking vervolgt onder afbeelding.)

Jan van Damme in de PZC, 18 januari 2021:

Het moeten turbulente tijden zijn geweest aan de Zeeuwse kust. In het jaar 837 plunderden Denen de handelsplaats Walcheren of Walacria bij het huidige Domburg. Ze voerden raids uit op vrijwel alle Noordzeekusten.

Zo ook op Walcheren dat in die tijd een redelijk welvarende handelsnederzetting was. De plundertochten waren toen al jaren aan de gang. Het in leen geven van land aan de veroveraars was een probaat middel om je te beschermen tegen de ongetwijfeld nieuwe krijgslustigen die nog zouden komen. Zo was er ook in het deltagebied geredeneerd. De Deen Hemming sneuvelde in 837 als verdediger, hij had Walcheren en omliggende landen waarschijnlijk in leen ontvangen van Lodewijk de Vrome. Hemmings neef Harald was in dit geval de aanvaller. Harald won. Koning Lotharius dacht in 840 een goede zet te doen door Walcheren in leen te geven aan diezelfde Harald. Dat pakte verkeerd uit. Walcheren ontwikkelde zich tot een piratennest van waaruit rooftochten in Vlaanderen en het Frankische achterland werden georganiseerd.

Het is een fascinerende geschiedenis en slechts een klein onderdeel in het grote verhaal over de plundertochten van Zweden en vooral Denen. Jan J.B. Kuipers uit Kattendijke vertelt in zijn boek ‘Vikingen - IJzeren eeuwen om de Noordzee’ over die van wapengekletter doortrokken tijd in de 9e en 10e eeuw na Christus. Hij plaatst de Vikingenterreur in een breed perspectief. We lezen hoe het christelijk Europa werd bedreigd niet alleen vanuit het noorden door de Vikingen maar ook vanuit het zuiden door de Saracenen en Moren en vanuit het oosten door de Avaren en Magyaren.

Bouwde Willem de Veroveraar van Engeland in 1066 schepen op het eiland Wulpen? Het zou zo maar kunnen. Daarvan zijn geen tastbare bewijzen meer te vinden. Die zijn er wel van de ringwalburgen die de kustbewoners opwierpen om zichzelf te beschermen. In Oost-Souburg en Burgh kunnen we in deels gereconstrueerde burgen meer dan duizend jaar teruggaan. Dat kan ook in het boek van Kuipers. Hij heeft er een boeiend, fraai geïllustreerd verhaal van gemaakt.

Jan J.B. Kuipers: Vikingen - IJzeren eeuwen om de Noordzee - Uitgeverij Walburgpers, hardcover, 160 pagina's, 29,99 euro.

Eindtijd met vluchtende insecten en een verdoolde filosoof

In 1912 publiceerde William Hope Hodgson The Night Land, een epische roman over het einde der tijden, waarmee hij schrijvers als H.P. Lovecraft en Clark Ashton Smith inspireerde. Nog steeds beïnvloedt Hodgson schrijvers over de hele wereld, ook in de Lage Landen, waar de nuchtere inslag van het Nederlandse volk contrasteert met zijn soms hoogdravende proza. Dit levert kleine, intieme verhalen op waar de kneuterigheid vanaf straalt maar soms ook megalomane vergezichten waar niet op een miljoen mensenlevens wordt gekeken.

De bundel Eindtijden in de polder (uitgave EdgeZero) bevat, aldus de uitgever, de visies van gerenommeerde Nederlandse sciencefiction-, fantasy- en horrorschrijvers over een toekomstige eindtijd in de Nederlandse polders. De opgenomen verhalen zijn van Tais Teng, Roderick Leeuwenhart, Jaap Boekestein, Mike Jansen, Dick van der Bij, Anaïd Haen, Django Mathijsen, Joy Ruijmgaart, Jack Schlimazlnik, Frank Roger, Jan J.B. Kuipers en Johan Klein Haneveld.

Mijn verhaal in Eindtijden is getiteld 'Dochter van de Aardstroom'. Wat doet een negentiende-eeuwse filosoof  genaamd Arthur in deze apocalyptische, licht Hodgson-gekleurde omgeving waarin we typisch Nederlandse contouren ontwaren? Hoe kwam hij hier terecht en wat moeten we denken van zijn einde in een drooggelegde binnenzee met de 'tafelbergen van voormalige eilanden?' Zelfs de nornen lijken in het duister te tasten.

Jan J.B. Kuipers schrijft meestal op de geschiedenis gebaseerde verhalen en vanwege de cynische toon behoren die meestal niet tot mijn favorieten, ook al zijn ze zonder meer goed geschreven. Maar hij is een bredere schrijver dan dat en zijn toon blijkt heel goed te passen bij het eindtijdthema van Hodgson. Hier reïncarneren mensen in een stervende wereld, waar zelfs de insecten ons verlaten. Zoals het Nederlanders betaamt zijn er altijd mensen die er een slaatje uit proberen te slaan. Mooi verhaal.

Johan Klein Haneveld op goodreads

E-book: https://www.bol.com/nl/p/eindtijden-in-de-polder/9300000021539237/

(€ 2,46)

Gedrukt boek (270 pag., indien nog voorradig): https://www.amazon.com/Eindtijden-polder-Dutch-Mike-Jansen-ebook/dp/B08R66MPT4

($14.50)

Scandinavisch, Fries, Saksisch?

In mijn recente boek Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee gaat het herhaaldelijk over het sterk verwante oudere cultuurpatroon, dat de Vikingen deelden met de volken rondom de Noordzee die zij gedurende ruim twee eeuwen hebben geteisterd. Een frappante illustratie hiervan biedt de vondst van een drietal houten stevenversieringen in de Schelde tussen 1934 en 1951, bij Zele en Moerzeke-Mariakerke (België). 

Twee van deze objecten zijn in het bezit gekomen van het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen en het British Museum in Londen. Ze tonen slangen- of drakenkoppen. Om deze reden zijn ze wel aangezien voor stevenversieringen van Vikingschepen: op zijn vroegst stammend uit de negende eeuw.

Maar gaandeweg bleek op grond van stilistische kenmerken dat deze stevenkoppen enkele eeuwen ouder moeten zijn, en is er zowel het predicaat Saksisch als Fries op geplakt. BBC-documentairemaker en historicus Michael Wood toonde één van de koppen omstreeks 1980 zelfs onverdroten als een inheems, dus Engels product van de ‘Dark Ages’. Helaas hebben de vinders de bijbehorende scheepsvondsten destijds weggegooid.

'Drang naar het zuiden'

Vroegmiddeleeuwse steven-
versiering uit de Schelde, tek. auteur.

De drang naar het zuiden, al of niet mythisch bijgekleurd – we kunnen ook wel van de drang naar het westen spreken – van de Germaanse stammen gedurende de Volksverhuizingen (vierde-zesde eeuw) is in de geschiedschrijving tot ver in de twintigste eeuw vermaard geweest. En nu, vanaf het eind van de achtste eeuw, werden deze Germaanse volken met hun van origine sterk vergelijkbare heidense cultuurpatroon, op hun beurt geconfronteerd met golven ‘barbaren’, voortgedreven door eenzelfde drang. 

Vanuit het intussen christelijke wereldbeeld leken de Noormannen uit een ander universum te stammen. Maar amper een halve eeuw vóór de Denen aan de Friese kusten opdoemden, was de missionaris Bonifatius nog bij Dokkum vermoord door heidense Friezen, en had hij in de Saksische landen ijverig Donarseiken omgehakt.

Overeenkomst en verschil

De invallen van de Vikingen waren niet de enige dreiging van deze aard waaronder christelijk Europa zuchtte. Ook elders werd de periferie van het werelddeel bedreigd sinds de zevende eeuw: door de Saracenen en Moren vanuit het zuidoosten en zuiden, en de Avaren en later Magyaren uit het oosten. 

Als groot verschil met de achtergronden van de eerdere migratiegolf is naar voren gebracht dat de Vikingen in tegenstelling tot hun voorgangers niet werden opgedreven door andere stammen en volkeren. Hoe dan ook: spoedig voegden de invallers zich in de heersende gezagspatronen en -structuren van de landen om de Noordzee. Met nietsontziend geweld, dat wel, al of niet in naam van de ‘legitieme’ machthebbers.

Meer over deze materie en over de beroemde langschepen in: 

Jan J.B. Kuipers, Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee
€ 29,99, ISBN 9789462494886
Hardback, hardcover, 160 pagina's. Afmetingen 23.5 x 28 x 1.6 cm
Ook beschikbaar als eBook ePub: € 14,99

Skannal ploetert voort in GANYMEDES-20

Skannal de Trouweloze heeft een nieuw avontuur! In ‘De vore van de dansende helden’ in het recente jaarboek Ganymedes-20 (pag. 87-117) kunnen we lezen hoe onze antiheld verzeilt in een groep Denen onder leiding van de schrikwekkende wolwa Spakuna. Het nieuwe reisdoel: de antagonistische Oost-Friese steden Nocdac en Bordonchar, waar een verschrikkelijke strijd een glanzende mythe in het leven roept. Aan Skannal de taak om deze saga te verkondigen in het Europa van omstreeks 500 na Chr. Maar we kennen zijn bijnaam…

"Haelfdan had haar gestuurd, zei ze, de Denenkoning wiens zonen Ro en Frothi het op zijn troon hadden voorzien. Terwijl hij eerst zijn eigen broer Fridleif had moeten doden. En koning Aun van de Svear. En nog een rij andere vorsten en koningen wier naam ik vergeten ben. Maar toen die bloedbaden achter de rug waren en de verkoolde balken van de afgebrande Zalen en Hallen nog niet eens opgeruimd, spanden die trouweloze broers tegen hem samen. Opnieuw strijd in de hallen, op de erven, op hellingen van heuvels en zelfs in verre fjorden. Ro en Frothi, verpletterd in een serie slagen en schermutselingen, kozen het hazenpad. Wat van hun getrouwen restte werd opgehangen als hun opperste god zelf aan zijn boom. En in de Hal van Haelfdan vierde men negen nachten feest."

Staalkaart

Het jaarboek Ganymedes (samenstelling Remco Meisner en Paul van Leeuwenkamp) biedt een staalkaart van het beste dat de Nederlandstalige fantastische literatuur voortbrengt. Vroeger uitgebracht door uitgeverij Bruna, is het jaarboek nu een project van de Stichting Fantastische Vertellingen. In aflevering 20 vinden we werk van (in alfabetische volgorde):

Joke Adam, Annette Akkerman, Gert-Jan van den Bemd, Jaap Boekestein, Emanuel Claessens,Guido Eekhaut, Rob Geukens, Elly Godijn, Johan Klein Haneveld, Mike Jansen, Jan J.B. Kuipers, Paul van Leeuwenkamp, Remco Meisner, Max Moragie, Hay van den Munckhof, Marcel Ozymantra, Frank Roger, Tais Teng, Joost Uitdehaag, Reinold Widemann, Debby Willems en Bart de Wolf.

Zoals elk jaar worden de verhalen ook nu vergezeld door een schilderij van de hand van wijlen ‘Ganymedes-roerganger’ Vincent van der Linden. Bestellen (de prijs is € 9,95) kan hier.

Overlevering

In Ganymedes-19 verscheen het eerste verhaal over Skannal en zijn toenmalige metgezel, de Hiberniaanse monnik Dubghal. Wartna, de geheimzinnige verzonken Friezenstad was toen hun doel. Zie hiervoor Mythische Friezen en Hibernianen.

Ook in andere verhalen in een vroegmiddeleeuwse omgeving worden historie, literaire overlevering en motieven uit de fantastische folklore gemengd met typisch Kuiperiaanse elementen. Zoals Omtrent Hygelac en Offa’s bruid. Het eerstgenoemde verscheen in Wonderwaan 31 (2014): Kuipers' bijdrage aan de marges van de Beowulf-traditie. 

In nr. 38 (2016, thema Droomlanden), 2-15 volgde Offa's bruid, een al even efemere toevoeging aan de Karel-epiek (literatuur rond Karel de Grote en zijn paladijnen). In dit type verhalen wordt eerder het verleden van de literatuur als voedingsbodem gebruikt, dan het 'werkelijke' verleden. Beide verhalen zijn in 2016 en 2017 in Engelse vertaling gepubliceerd in het kleine weird fiction/horror-zine Cyaegha. De vertaling About Hygelac verscheen als afonderlijk e-boek. Zie ook Offa's bruid: fantastiek en Karelepiek.

***

Lees van dezelfde auteur en publiekshistoricus ook deze titels (non-fictie):

Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee (€ 29,99)

Karel de Grote. Stamvader van Europa (€ 29,95)

'11 van de 111' in ZB Middelburg geprolongeerd

 

De foto-expositie ’11 van de 111’ van Heleen Dekker in de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg is geprolongeerd tot maandag 14 december. De verlenging houdt verband met de coronamaatregelen, waardoor de ZB tijdelijk gesloten was. De expositie omvat foto’s uit het boek 111 plekken in Zeeland die je gezien moet hebben.

De expositie tijdens de openingsuren van de bieb hangt samen met de tweede editie van dit boek bij Uitgeverij Thoth, een herziene uitgave met 50 nieuwe plekken en tips.

Heleen Dekker maakte het boek samen met schrijver Jan J.B. Kuipers, die tientallen boeken over Zeeland publiceerde. De publicatie behandelt 111 onverwachte, maar ook een aantal bekende locaties in de provincie. 

- Klik HIER voor het boek -

Het boek maakt deel uit van een reeks van ‘111 plekken’-boeken, die Nederlandse en Belgische steden en regio’s beschrijven vanuit een eigenzinnig en persoonlijk perspectief. Ze bieden insidertips en willen ‘andere wegen’ inslaan, weg van de toeristenpaden. Ook de invalshoek of compositie van de foto’s volgt dit eigenzinnige uitgangspunt.

Heleen M.D. Dekker werkte decennia in de zorg. Daarnaast houdt zij zich al vele jaren bezig met documentaire en artistieke fotografie. Haar werk verscheen in vele tijdschriften en boekpublicaties. Haar eigen projecten omvatten onder meer ‘Kokend voedsel’, ‘Internationale toiletten’ en ‘Uit het keukenraam’