Twee internationale scholen voor wijsbegeerte

Eén ervan overleefde in Leusden

We verbleven in kamer 416, zoals alle hotelkamers hier gewijd aan een filosoof. In dit geval Jean-Jacques Rousseau. Boven het bed hing een citaat van Nietzsche: ‘Overtuigingen zijn  gevangenissen’. Dit paste prima bij de geest die door Dwepers en dromers. Tegenculturen in Nederland 1890-1940 waait, mijn boek waarvoor ik hier een podcast ging maken met Bart Geeraedts.

Het hotel is onderdeel van de ISVW, ofwel De Internationale School voor Wijsbegeerte. Het is een instelling zonder winstoogmerk, met als doel de bevordering van de filosofie. Zij biedt opleidingen, cursussen en trainingen aan, deels in ‘t land, deels op het eigen landgoed, waar behalve de hotelfaciliteiten met 118 kamers tien conferentiezalen en een uitgeverij zijn gevestigd. De gebouwen liggen op zes hectare grond en grenzen aan de Leusderheide.

Het nog altijd functionerende hoofdgebouw stamt uit 1916 en is ontworpen door de bekende architect K.P.C. de Bazel. Deze man was één van de vele hooggestemden uit zijn tijd; hij lanceerde in 1905 bijvoorbeeld een project om in de duinen bij Den Haag een achthoekige Wereldhoofdstad te stichten, naar een idee van P. Eykman. Net als in de latere Lichtstad van Frederik van Eeden zouden hier vele internationale organisaties worden gevestigd, op onder meer wetenschappelijk en juridisch gebied: de nieuwe kern van een wereldorde van vrede en welvaart. Het plan sneuvelde na allerlei tegenslagen definitief met de opheffing van de Stichting voor Internationalisme in 1912.

Tekst vervolgt onder afbeelding

Hoofdgebouw ISVW. Foto H.M.D. Dekker

Pantheon der Menschheid

H.P. Berlage deed in 1908 nog een poging om De Bazels Wereldhoofdstad te realiseren door deze in vereenvoudigde vorm op te nemen in zijn uitbreidingsplan voor Den Haag. Zeven jaar later ontwierp hijzelf het evenmin gerealiseerde Pantheon der Menschheid. Al deze figuren en bewegingen worden beschreven in Dwepers en dromers. Dat geldt ook voor de briljante wiskundige en mysticus L.E.J. (Bertus) Brouwer (1881-1966). Met hem, de wiskundige en filosoof Gerrit Mannoury, Jacob Israël de Haan en enkele anderen richtte Van Eeden in 1917 in Amsterdam óók een Internationaal Instituut voor Wijsbegeerte op, later Signifische Kring geheten.

Bertus Brouwer had in 1902 als student verbleven in het Blaricumse ‘naaktkamp’ van het anarchistenpaar Tjerk en Trui Luitjes. Hij had zijn belevenissen aldaar aanvankelijk niet als erg verheffend ervaren, blijkt uit een brief die hij schreef: ‘Terug uit Blaricum, bij mengeling van beide seksen in hemden op bloote voeten zwart met lange blauwe nagels, zonnebaden van naakte ruggen, en vreten van rauwe rapen, knollen en penen, en daaruit wijze onzinverkooperij, honderduit, ben ik zoo beroerd, dat ik morgen niet kom.’ Een maand of wat later is het oordeel milder, het ‘loopen op bloote voeten en in je hemd’ deed hem nu heel goed.

Tekst vervolgt onder  afbeelding

Berlage's 'Pantheon der Menschheid' (afb. uit het boek).

‘Arrogant uitvreten’

In 1905 publiceerde Brouwer Leven, kunst en mystiek. Het eerste van de negen hoofdstukken van dit pamfletachtige geschrift heet ‘De droeve wereld’ en het einde ervan roept bijna huiveringwekkend een discussie naar voren, over de dreigende vernietiging van de aarde door de mens, die pas driekwart eeuw later serieus zou opvlammen. ‘Het leven van de menschheid als geheel is een arrogant uitvreten van haar nesten over de gave aarde,’ fulmineerde Brouwer, ‘een knoeien aan haar moederend gewas, knagend, schendend, een steriel maken van haar rijke scheppings-kracht, totdat ze alle leven heeft vervreten, en om de dorre aarde dort de menschenkanker weg. De dwaasheid in hun hoofd, die dát begeleidt, en hen zelf gek maakt, noemen ze: "De wereld begrijpen”.’

Brouwer was een pure Einzelgänger met een ethisch-anarchistische inslag, die meende dat de significa, het onderzoek naar de 'betekenis van de betekenis', zich vooral moest richten op spirituele levenswaarden. Filosofische bezinning was nodig als tegenwicht voor de courante oorlogsretoriek. Staat en autoriteiten belemmerden de morele en geestelijke ontwikkeling van het individu, daarom had de significa ook tot taak om  machtswoorden als ‘vaderland’, ‘plicht’ en dergelijke uit te wissen. 

Om deze opschoning te realiseren moest er een ‘instituut voor taalbezinning’ worden opgericht. Dit leidde eerst tot een plan voor een internationale school voor wijsbegeerte. Naast figuren als Van Eeden en Brouwer was er een andere groep bij betrokken, die streefde naar ‘geestelijk eenheidsbesef’. De belangrijkste persoon hier was de theemakelaar en theosoof J.D. Reiman. Brouwers hoekige omgangsvormen en zijn radicale idee om op de nieuwe school een strikt ascetische levenswijze in te voeren zorgden ervoor dat ook hier de karakters botsten en hij mét Van Eeden het stichtingscomité verliet.

Reiman en zijn medestanders gingen door en richtten in februari 1916 daadwerkelijk de Internationale School voor Wijsbegeerte op, ‘een centrum ter verdieping van levens- en wereldbeschouwing’.

 

 ***

Misschien ook leuk:

De vlucht naar boven

Tegenculturen in Nederland in de jaren zestig en zeventig

'De mens is niet om te lijden in de wieg gelegd,' schreef Simon Vinkenoog in 1967. Het tekent de mentaliteit van de toenmalige tegencultuur, een verbijsterend palet van activisme, bewustzijnsverruiming en spiritualiteit. Onmiddellijke ontsnapping aan de knellende banden van de maatschappij was het doel: een vlucht naar boven op de vleugels van idealen of drugs, of allebei. Jan J.B. Kuipers schetst de diverse bewegingen en figuren die de jaren zestig en zeventig tekenden, en vraagt zich af in hoeverre er sprake was van iets nieuws en waar al die zogenaamde vernieuwing in uitmondde.

"Wat een tijden! Waarnaar je gaat terugverlangen door Kuipers' boek."

Mario Molegraaf in Zeeland