Ook andere met Oranje verbonden voorstellingen waren gangbaar. De ‘Oranjekeramiek’ omvat allerlei typen aardewerk: borden, schotels, kaststellen enzovoort. De kwaliteit varieert van luxe sierkeramiek tot goedkoop volksaardewerk. Het Oranjegoed behoort veelal tot het Delfts aardewerk, maar er bestaat ook Engelse Oranjekeramiek en Oranjeporselein.
Oranjekeramiek
In 1988 groef de heer Kosten een zitkuil in zijn tuin aan de Voorstraat te Sint-Philipsland, en bracht bij toeval een hoeveelheid archeologisch materiaal aan het licht. Het bleek om een laat achttiende-eeuwse vondstgroep te gaan: voornamelijk porselein en ander aardewerk, waaronder twee stukken Oranjekeramiek.
In de tweede helft van de achttiende eeuw woonden in dit pand twee beurtschippers: Cornelis Molengraaf (1761-1785) en zijn schoonzoon Cornelis de Ruyter (1785-1802?). De beurtschippers van Sint-Philipsland dreven ook handel. Daartoe hadden ze een winkel, die beheerd werd door hun echtgenotes.
Dit gegeven verklaart waarschijnlijk de opvallende samenstelling van de vondstgroep. Deze omvat voornamelijk gedecoreerd tafelgoed (kopjes, borden, een fraaie kan en dergelijke), terwijl keukeninventaris vrijwel ontbreekt. Een aanzienlijk deel van de vondsten was waarschijnlijk bedrijfsmateriaal: beschadigde handelswaar en andere winkeldochters.
Variaties op een stadhouder
De Oranjekeramiek uit Sint-Philipsland bestaat uit twee vrijwel identieke (thee)kommetjes (hoogte 3,7 cm, diameter 10 cm) uit de jaren tachtig van de achttiende eeuw. De kommen behoren tot de ‘faience’-keramiek. Ze zijn vervaardigd van geelbakkend aardewerk met ondoorzichtig tinglazuur aan beide zijden. De voorstelling is opgebracht met een zogenaamde spons. Dit is een sjabloon, bestaand uit een doorgeprikte tekening. Afgebeeld is een veelkleurige buste ‘en profil’ van stadhouder Willem V (1748-1806). De belijning van het hoofd en de bef zijn uitgevoerd in mangaanpaars, de bandelier in geel. Het ordeteken op de borst is wit met oranjebruine stip. De jas is blauw, de strik en staart van de coiffure zijn zwart.
Het portret op de kommen lijkt, bijvoorbeeld wat betreft de ‘kuif’ en de enkele haarrol bij het oor, sterk op een zilveren plaquette uit 1787 van de Middelburgse zilversmid Cornelis Tevel. Deze plaquette is in het bezit van het Zeeuws Museum te Middelburg.
Andere vergelijkbare portretten van Willem V op Oranjekeramiek vertonen kleine afwijkingen. Ze hebben niet de opvallende kuif, en een dubbele in plaats van een enkele haarrol. Tevel had zijn voorbeeld gehaald van een ongedateerde kopergravure, die vervaardigd was bij het familiebedrijf Probst in Augsburg (Duitsland). Dezelfde prent was waarschijnlijk ook het voorbeeld voor de anonieme schilder van het portret op de kommen uit Sint-Philipsland.
Politieke voorkeur
Waarom is de vondst van alledaagse voorwerpen als de Willem V-kommen zo aardig? Omdat dit volksaardewerk verwijst naar grote historische ontwikkelingen. Oranjekeramiek was ‘politiek significant’ aardewerk. De jaren tachtig van de achttiende eeuw gistten van de machtsstrijd tussen patriotten en orangisten. Er ontstond een massale vraag naar keramiek met portretten van Willem V, zijn echtgenote Wilhelmina of met het bekende symbool van het sinaasappelboompje (met ‘appeltjes van oranje’). De bezitter drukte zo zijn politieke voorkeur voor Oranje uit.
In 1785 ontnamen de Staten van Holland de prins het commando over het Haags garnizoen. Het prinselijk paar trok vervolgens gedurende ongeveer een jaar door de Republiek, steun wervend voor de eigen zaak. In 1786 vestigde het zich op het Valkhof (Nijmegen). Na de Pruisische invasie van 1787 werd Willem V in zijn oude machtspositie hersteld. Ook toen wilden velen nog hun verbondenheid met Oranje tot uitdrukking brengen. Met chique zilverplaquettes als die van Cornelis Tevel, óf met goedkoper spul als de Fliplandse theekopjes.
1795 - wat nu?
De vrolijk gedecoreerde kommen uit de Voorstraat tonen dat de achttiende-eeuwse actualiteit ook leefde in een uithoek als Sint-Philipsland. Maar in 1795, toen de Bataafse Republiek werd gesticht en de prins naar Engeland vluchtte, was de handelswaarde van de Oranjekommen tot nul gereduceerd. Ze waren zelfs politiek gevaarlijk geworden: rijp om te begraven.
(eBook en hardback)
Koning Gorilla of Willem de Goede? De eerstgenoemde bijnaam van Willem III (1817-1890) is bekender. Willems leven werd geteisterd door schandalen. Hij regeerde lang, van 1849-1890. Zijn koningschap is vooral van belang door de periode waarin het viel: een tijd van transformatie naar een samenleving, gekenmerkt door verstedelijking, industrialisering met alle uitwassen van dien en democratisering. En ook van wetenschappelijke en technologische revoluties en conflicten tussen grote, naburige naties.
Tekst vervolgt onder afbeelding.
Eén van de Fliplandse Oranjekopjes. ‘PWDV’ betekent ‘Prins
Willem de Vyfde’ (foto PACZ).
De Oranjekeramiek uit Sint-Philipsland bestaat uit twee vrijwel identieke (thee)kommetjes (hoogte 3,7 cm, diameter 10 cm) uit de jaren tachtig van de achttiende eeuw. De kommen behoren tot de ‘faience’-keramiek. Ze zijn vervaardigd van geelbakkend aardewerk met ondoorzichtig tinglazuur aan beide zijden. De voorstelling is opgebracht met een zogenaamde spons. Dit is een sjabloon, bestaand uit een doorgeprikte tekening. Afgebeeld is een veelkleurige buste ‘en profil’ van stadhouder Willem V (1748-1806). De belijning van het hoofd en de bef zijn uitgevoerd in mangaanpaars, de bandelier in geel. Het ordeteken op de borst is wit met oranjebruine stip. De jas is blauw, de strik en staart van de coiffure zijn zwart.
Het portret op de kommen lijkt, bijvoorbeeld wat betreft de ‘kuif’ en de enkele haarrol bij het oor, sterk op een zilveren plaquette uit 1787 van de Middelburgse zilversmid Cornelis Tevel. Deze plaquette is in het bezit van het Zeeuws Museum te Middelburg.
Andere vergelijkbare portretten van Willem V op Oranjekeramiek vertonen kleine afwijkingen. Ze hebben niet de opvallende kuif, en een dubbele in plaats van een enkele haarrol. Tevel had zijn voorbeeld gehaald van een ongedateerde kopergravure, die vervaardigd was bij het familiebedrijf Probst in Augsburg (Duitsland). Dezelfde prent was waarschijnlijk ook het voorbeeld voor de anonieme schilder van het portret op de kommen uit Sint-Philipsland.
Politieke voorkeur
Waarom is de vondst van alledaagse voorwerpen als de Willem V-kommen zo aardig? Omdat dit volksaardewerk verwijst naar grote historische ontwikkelingen. Oranjekeramiek was ‘politiek significant’ aardewerk. De jaren tachtig van de achttiende eeuw gistten van de machtsstrijd tussen patriotten en orangisten. Er ontstond een massale vraag naar keramiek met portretten van Willem V, zijn echtgenote Wilhelmina of met het bekende symbool van het sinaasappelboompje (met ‘appeltjes van oranje’). De bezitter drukte zo zijn politieke voorkeur voor Oranje uit.
In 1785 ontnamen de Staten van Holland de prins het commando over het Haags garnizoen. Het prinselijk paar trok vervolgens gedurende ongeveer een jaar door de Republiek, steun wervend voor de eigen zaak. In 1786 vestigde het zich op het Valkhof (Nijmegen). Na de Pruisische invasie van 1787 werd Willem V in zijn oude machtspositie hersteld. Ook toen wilden velen nog hun verbondenheid met Oranje tot uitdrukking brengen. Met chique zilverplaquettes als die van Cornelis Tevel, óf met goedkoper spul als de Fliplandse theekopjes.
Tekst vervolgt onder afbeelding.
Spotprent op het vertrek van Willem V naar Engeland, 1795.
1795 - wat nu?
De vrolijk gedecoreerde kommen uit de Voorstraat tonen dat de achttiende-eeuwse actualiteit ook leefde in een uithoek als Sint-Philipsland. Maar in 1795, toen de Bataafse Republiek werd gesticht en de prins naar Engeland vluchtte, was de handelswaarde van de Oranjekommen tot nul gereduceerd. Ze waren zelfs politiek gevaarlijk geworden: rijp om te begraven.
Publicatiegegevens
- J.J.B. Kuipers en H. Hendrikse, 'Het hoofd van de prins: 18de-eeuwse Oranjekeramiek uit Sint-Philipsland', Nehalennia afl. 87, 1992, 2‑7.
- Jan J.B. Kuipers en Henk Hendrikse, 'Willem V op een theekopje', Alledaagse Dingen 1992 nr. 6, 10-11.
- J.J.B. Kuipers en H. Hendrikse, 'Het hoofd van de prins: 18de-eeuwse Oranjekeramiek uit Sint-Philipsland', Nehalennia afl. 87, 1992, 2‑7.
- Jan J.B. Kuipers en Henk Hendrikse, 'Willem V op een theekopje', Alledaagse Dingen 1992 nr. 6, 10-11.
- Jan Kuipers, 'Politiek correct thee drinken in Sint-Philipsland', Uit de Zeeuwse klei, PZC 22 april 2015.
***
Misschien ook interessant:
Koning Gorilla of Willem de Goede? De eerstgenoemde bijnaam van Willem III (1817-1890) is bekender. Willems leven werd geteisterd door schandalen. Hij regeerde lang, van 1849-1890. Zijn koningschap is vooral van belang door de periode waarin het viel: een tijd van transformatie naar een samenleving, gekenmerkt door verstedelijking, industrialisering met alle uitwassen van dien en democratisering. En ook van wetenschappelijke en technologische revoluties en conflicten tussen grote, naburige naties.
