Het ware gelaat, van doek naar steen

Soms duiken herinneringen aan verdronken dorpen middenin een Zeeuwse polder op. Dat gebeurde ook in 1889. Vijf stenen fragmenten werden toen aangetroffen op een stuk land bij Borssele, de ‘opvolger’ van het in 1530/32 verdronken dorp Monster. Eén van die fragmenten kwam in handen van landbouwer F.P. Polderdijk uit Nieuw- en Sint Joosland, die het schonk aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. 

Want deze ‘steenen kop’ was bijzonder. Het was een zogenaamde sluitsteen met een gebeeldhouwde Christuskop. Op de vindplaats had waarschijnlijk de kerk van het al in 1216 vermelde Monster gestaan. De steen bevond zich in dit gebouw vermoedelijk in de top van een boog, of op het ontmoetingspunt van gewelfribben.

Sluisteen Vera Icon, Monster. Coll. KZGW.

De deskundigen van het Genootschap dateerden de sluitsteen als vijftiende-eeuws, en dat was een verstandig gemiddelde. Want later dan 1530/32 kon immers niet, en eerder dan 1400 waarschijnlijk óók niet. De Christuskop is namelijk vormgegeven volgens het Vera Icon-motief, het ‘ware gelaat’ van Christus. 

In de dertiende eeuw dook de legende van de Heilige Veronica op. Het pad van Veronica kruiste volgens dit verhaal de kruisweg van Christus, die op weg was naar Golgotha om te worden terechtgesteld. 

Veronica, overweldigd door medelijden met de man die zijn eigen kruis moest voortslepen, bood hem een zweetdoek aan om zijn gelaat af te wissen. Er bleef een miraculeuze afdruk op de doek achter. Omstreeks 1400 was deze afdruk in de beeldende kunst een pijnlijk nauwkeurige gezichtsweergave geworden, een ‘Vera Icon’. 

*** Lees ook Nederland in de middeleeuwen van deze auteur ***

Anagram

H. Veronica, Freiburger Münster,
foto H.M.D. Dekker

Zelfs de naam Veronica benadrukt dit: deze is immers een anagram van Vera Icon. De legende speelde in op een recente ontwikkeling in de Christusdevotie. Deze was niet langer in de eerste plaats gericht op de majesteit van de Verlosser, maar meer gefocust op de identificatie met zijn menselijk lijden.

De steen uit Monster is tegenwoordig te zien in het Historisch Museum De Bevelanden in Goes. Het Vera Icon-motief kennen we ook uit andere archeologische contexten in Zeeland. Zoals op de massaal verspreide pelgrimsinsignes van tin/lood. We kennen zulke insignes met de afbeelding van het ware gelaat bijvoorbeeld uit een ander verdronken dorp: Nieuwlande in het Verdronken Land van Zuid-Beveland. Ook Nieuwlande ging onder in 1530/32. Europa had toen al kennisgemaakt met de Reformatie, die nog geen halve eeuw nadien in Zeeland zorgde voor afschaffing van de katholieke eredienst en volksdevotie.

Bron: Jan J.B. Kuipers, 'Het "ware gelaat" in Monster'. Sporen in de delta, PZC  17 maart 2021.

*** Meer middeleeuwen? Lees ook Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee 

van dezelfde auteur. ***

______________________________________________________________________

Meest recente boek van Jan J.B. Kuipers: De vlucht naar boven.