maandag 11 maart 2024

Een gruwelmoord en dito straf in Sluis, 1769

Onlangs schreef ik voor mijn PZC-rubriek ‘Sporen in de delta’ een aflevering over de opmerkelijke waterstaatkundig ingenieur (en veel meer) Pieter Wiltschut en zijn kanaal uit 1735-1738. Dit kanaal verkortte de Passageulelinie in West Zeeuws-Vlaanderen en moest de verzanding van deze linie tegengaan. ‘Bijvangst’ van het schrijven was de moord op zijn weduwe Johanna Maria Wiltschut-de Benoudt in Sluis. Zij werd in 1769 het slachtoffer van een brute roofmoord, begaan door een tuinmansknecht.

Johanna Maria was de derde en laatste echtgenote van Pieter Wiltschut (1778-1762) en ruim twintig jaar jonger dan hem. Van de Nederduits-Gereformeerde Gemeente Sluis kreeg Pieter ‘attestatie’ om met deze ‘jongedochter’ te Goes te hertrouwen. Kennelijk een goede move, want Johanna Maria ‘schittert in een van Wiltschuts gedichten als een zelfstandig denkende en charmante vrouw’ (Den Haan & Kouwen 2021). Pieter geeft in dit verjaarsdicht als haar geboortedatum 7 november van het eerste jaar van de achttiende eeuw. In de jaren 1740 hield Johanna Maria zich in Sluis bezig met wijnhandel.


Affectie


Over haar familie is vrijwel niets met zekerheid bekend. Haar in de Rechterlijke Archieven Zeeuws-Vlaanderen bewaarde lakafdrukken op het besloten testament tonen, aldus Den Haan & Kouwen, een familiewapen met een golvende dwarsbalk in het veld. Een door echtgenoot Pieter opgesteld ‘Capitaal boek’ (aantekenboek voor belangrijke zaken) vermeldt de naam van een grootvader Gillis de Benoudt. 

In dit boek, thuis in het schrijfmeubel bewaard, was ook een treffend blijk van affectie opgenomen. Op het eerste folium van de staat waarin Pieter goederen van waarde opsomt ter ondersteuning van de oude dag, is de naam van Johanna Maria vermeld met de heilwens ‘beatus tranquillitas’ – ‘zalige rust’, vermoedelijk een heilwens voor een rustige oude dag voor Johanna Maria.

Het moordwapen
(foto Henk Hendrikse) 

De moord


Maar kennelijk was de welstand die Johanna Maria als weduwe genoot voldoende om een kwade genius aan te trekken, in de persoon van haar uit de Oostenrijkse Nederlanden afkomstige hoveniersknecht en plaatsgenoot Francis de Groote. 

Haar lot werd beslecht op 5 april 1769. Francis de Groote sloeg Johanna Maria met een steen het hoofd in. Twee weken later werd hij in Vlaanderen aangehouden. Francis werd geradbraakt, en vervolgens sloeg de beul hem op 19 mei met dezelfde steen in twee klappen dood. Het was een zogenaamde ‘spiegelstraf’, waarbij de voltrekking van het vonnis aspecten van de misdaad herhaalt of spiegelt, zodat de misdadiger hetzelfde leed ondergaat dat hij zijn slachtoffer(s) heeft aangedaan.

Het moordwapen


De door de tuinknecht gebruikte ‘keisteen’ is in 2019 geïdentificeerd als middeleeuws restant van ballast uit een scheepsruim. Het object is nu te bewonderen in Museum Het Belfort in Sluis. Het bijbehorende bordje vermeldt – of vermeldde – echter een onjuistheid, aangezien het de tuinmansknecht identificeert als vrouw.

Tekst vervolgt onder afbeelding

(foto Henk Hendrikse)


De moordzaak en de moordenaar brachten in de negentiende eeuw ook de pen in beweging van één van Sluis' bekendste zonen: onderwijzer, heemkundige, archivaris en lexicograaf J.H. van Dale. In De Oude Tijd, jrg. 1870, pag. 181-185, schreef hij het artikel ‘Francis de Groote’.

Overige bronnen:


- S.W.M.A. den Haan & G.J. Kouwen, Briefroman van Pieter Wiltschut (1678-1762): leeseditie: (gesitueerd op Fort Lillo en in de stad Nijmegen 1730-1731). Zierikzee: Uitgeverij Scoude, 2021.

- Jan J.B. Kuipers, ‘Passageulelinie bleef een militair zorgenkindje’. Sporen in de delta, Provinciale Zeeuwse Courant 28 februari 2024.

- PZC 24 april 1997, ‘Misdaad is van alle tijden, maar galg en rad zijn afgeschaft’ en 7 oktober 2019 (ed. Zeeuws-Vlaanderen), ‘Ballastkei in belfort blijkt moordtuig’


***

Lees ook

De Staats-Spaanse Linies

Monumenten van conflict en cultuur

De latere zestiende eeuw is een tijd van oproer en oorlog, waarin ook de Staats-Spaanse Linies ontstaan. Dit complex van forten, schansen, linies en vestingstadjes telt zo’n 450 objecten in een gebied van 80 bij 40 kilometer aan weerszijden van de landsgrens tussen Knokke en Antwerpen. Scheppers zijn de Spaanse, de ‘Staatse’ en de Franse militaire apparaten gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tot de Spaanse Successieoorlog (1701-1714) – latere aanpassingen niet meegerekend. Sommige elementen spelen nog een rol in de Tweede Wereldoorlog. De Staats-Spaanse Linies plaatst de Linies in de historische en krijgshistorische context.

Prijs € 39,99

ISBN 9789462499843

Uitvoering Hardback

Aantal pagina's 248

Publicatiedatum 09 - 06 - 2023

Afmetingen 23.8 x 28.8 x 2.3 cm

zondag 10 maart 2024

'Dat is pas dromen' in poëzieroute Aardenburg

Mijn gedicht ‘Dat is pas dromen’ maakt deel uit van de nieuwe poëzieroute ‘Dichters in Aardenburg’ (opening 5 april), met werk van dichters die op de een of andere manier met deze West Zeeuws-Vlaamse stad zijn verbonden.


Tekst vervolgt onder afbeelding

Foto Rogier de Jong

Dat is pas dromen


Nu over de doden: ze zijn ingegaan tot
U, al was dat een moeizaam verkleinen
Zoals vroeger van zeer dikke zuurstokken

Het vergeten, de leugen als dek, de
Wolf die grijs en dapper huishoudt
De verwording van het handschrift

Zoals zij in hun tuin zaten zit u in uw
Tuin: boek, kopje koffie, biertje en nóg
Een, o kleurige banen van tuintenten

Dat is pas het dronken dromen van
Valavond en dan het wakker worden
In het donker, de zo vertrouwde schrik


Van stadsraadaardenburg.nl:

“Jullie kennen ze wel: de oude borden. Na twintig jaar stonden ze er haveloos bij. Maar samen met de gemeente Sluis is er een beheer- en projectplan gemaakt dat voorziet in het opheffen van twee oude routes en het maken van een gloednieuwe: ‘Dichters in Aardenburg’. Het gaat om een dertigtal gedichten van merendeels bekende dichters die een band met Aardenburg hebben. Een paar namen: Tsead Bruinja, Lieke Marsman, Delphine Lecompte, Menno Wigman, Anneke Brassinga en onze eigen voormalige stadsdichter Rogier de Jong.

De nieuwe route van zo’n 2,5 km voert over de Noordwal én door de oude binnenstad en combineert daarmee het beste van twee werelden. De gedichten zijn op solide panelen gedrukt en op muren en standaards te zien. Op termijn voorzien van QR-codes waarmee men de poëzie kan beluisteren.
Op vrijdag 5 april wordt de nieuwe poëzieroute ‘Dichters in Aardenburg’ feestelijk onthuld om 14.30 uur in Museum Cultuurforum, Sint-Bavostraat 3, Aardenburg. Na een korte introductie volgt een wandeling langs een deel van het nieuwe traject met enkele voordrachten van dichters en een onthulling door mevrouw B. Groosman-Goedegebuur van de gemeente Sluis. Belangstellenden zijn welkom.”

Kijk voor andere poëzie van mij in de openbare ruimte hier.

***

Ook leuk misschien:


Prijs€ 17,95
Zeeland is meer dan strand, duinen, mosselrestaurants, folkloresport in klederdracht. Meer dan monumentale lijstgevels, middeleeuwse kerken, de deftigheid van buitenplaatsen in het groen. Wel eens aan de Rattekaai geweest? U beziggehouden

met Zeeuwse struisvogelolie?
Zeeland is een dynamisch gebied met een meervoudige identiteit: eeuwenoud mondiaal handelsgewest én agrarisch arcadië. Dit boek voert langs 111 Zeeuwse plekken die u gezien moet hebben. Plekken die u voeren achter de sluier van de traditionele
reisgids. Want Zeeland is méér:

• Wonderen in waterputten
• Vis uit de polder en vruchten uit zee
• Verzonken dorpen, bergen van aarde
• Boerenkost en bekroonde chefs

Trek erop uit met dit boek en geniet van de zilte smaak van een eilandenrijk.



TaalNederlands
BindwijzePaperback
Formaat13,5 x 20 cm
Omvang240 pagina’s
Illustraties120 illustraties in kleur
VerschenenNovember 2023 (3e herz. druk)
ISBN9789068686807


donderdag 7 maart 2024

WOUW! Tekenen van verdelging en vroomheid

In het Markiezenhof in Bergen op Zoom loopt de aantrekkelijke expositie WOUW! over 'Archeologische vondsten van het grootste kasteel van Nederland'. Het is een aantrekkelijke tentoonstelling, waarin tekenen van verdelging en vroomheid elkaar afwisselen. Zoals de oudste in Nederland aangetroffen haakbus uit het begin van de vijftiende eeuw, enkele pelgrimsinsignes en fraaie voorstellingen van Adam en Eva op een hooggedecoreerde ringvaas en een steengoedkan uit Raeren.


Eva in steengoed, 16de eeuw
foto HMD Dekker
Het kasteelterrein bevindt zich bij het dorp Wouw tussen Roosendaal en Bergen op Zoom. 

Om die reden bundelden Museum het Markiezenhof en Museum Tongerlohuys in Roosendaal hun krachten om het verhaal van het kasteel te vertellen, teruggaand tot de twaalfde eeuw.

Na de aftrap in het Tongerlohuys te Roosendaal (17 november-9 februari), waar het accent vooral lag op de militaire geschiedenis, is nu  Bergen op Zoom aan de beurt, waar ook het dagelijks leven op het kasteel veel aandacht krijgt. 

"Deze boeiende tentoonstelling onthult de schatten en geheimen die recentelijk zijn opgegraven en die nog nooit eerder te zien waren, waaronder het oudste vuurwapen van Nederland" - de haakbus dus, die ik hierboven noemde.



Ringvaas met Adam en Eva, ca. 1600
foto HMD Dekker

Het kasteel van Wouw speelde ook een belangrijke rol tijdens de Opstand tegen Spanje, waarvan veel tentoongestelde objecten getuigen, bijvoorbeeld enkele helmen en rapieren. 

Bergen op Zoom, Wouw en omgeving liggen juist buiten het gebied van de Staats-Spaanse Linies, maar hun verdedigingswerken liggen met deze wel binnen het gebied van de Zuiderfrontier, de Nederlandse militaire verdedigingslinie uit de zeventiende en achttiende eeuw, waarvan enkele gedeelten tot kort na de Tweede Wereldoorlog in gebruik zijn geweest. 

Deze gecombineerde linie liep vanaf Sluis in Zeeuws-Vlaanderen tot aan Nijmegen.




***

Lees ook

De Staats-Spaanse Linies

Monumenten van conflict en cultuur

De latere zestiende eeuw is een tijd van oproer en oorlog, waarin ook de Staats-Spaanse Linies ontstaan. Dit complex van forten, schansen, linies en vestingstadjes telt zo’n 450 objecten in een gebied van 80 bij 40 kilometer aan weerszijden van de landsgrens tussen Knokke en Antwerpen. Scheppers zijn de Spaanse, de ‘Staatse’ en de Franse militaire apparaten gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tot de Spaanse Successieoorlog (1701-1714) – latere aanpassingen niet meegerekend. Sommige elementen spelen nog een rol in de Tweede Wereldoorlog. De Staats-Spaanse Linies plaatst de Linies in de historische en krijgshistorische context.

Prijs € 39,99

ISBN 9789462499843

Uitvoering Hardback

Aantal pagina's 248

Publicatiedatum 09 - 06 - 2023

Afmetingen 23.8 x 28.8 x 2.3 cm

woensdag 6 maart 2024

Ebook Week van Smashwords

Nog tot en met 9 maart: de Ebook Week van Smashwords met interessante kortingen, ook op mijn e-boeken, bekijk ze HIER. 



Enkele voorbeelden:


Welkom in Welkom. Heropvoeding met geweld 
Price: $2.79 $1.39 USD. (50% off until March 9!) Words: 19,880. Language: Dutch. Published: October 24, 2023 . Categories: Nonfiction » History » BiographyNonfiction » Social Science » Anthropology / Cultural
Schrijver Jan J.B. Kuipers gaat op zoek naar misstanden en misbruik in de Nederlandse jeugdzorg, aan de hand van een berucht voorbeeld: het gesloten jongenshuis Welkom in Arnhem. Waarom verdwenen de meeste gegevens over dit tehuis, dat volgens het eigen personeel 'erger was dan de ergste gevangenis'?
Hygelacs eiland 
Price: $1.49 $1.11 USD. (26% off until March 9!) Words: 7,770. Language: Dutch. Published: July 3, 2023 . Categories: Fiction » Fantasy » HistoricalFiction » Historical » Ancient
Een eiland in de Rijn in de zesde eeuw. Merkwaardige reizigers treffen elkaar om de beenderen te bekijken van Hygelac. Hij was de reusachtige koning van de Geten en is gedood tijdens een strooptocht langs de rivier. Alle bezoekers hebben hun redenen om hier te komen, en sommige zijn vreemder dan vreemd. Conflicten komen tot uitbarsting. Wie is de laatste man – of vrouw – die overeind blijft?
De Put 
Price: $2.99 $1.49 USD. (50% off until March 9!) Words: 58,090. Language: Dutch. Published: August 7, 2022 . Categories: Fiction » Themes & motifs » Crime
Privédetective Siebe Edens onderzoekt de moord op een uitgever en belandt in een oorlog tussen moderne heksen. Hij weet de dader te ontmaskeren, maar moet wel een aantal aanslagen op zijn persoon doorstaan en ziet een stoet vreemde personages aan zich voorbijtrekken, ieder met geheel eigen obsessies en vaak bizarre gedachtekronkels.

dinsdag 13 februari 2024

Cementrustiek met een paddenstoel

Door de modder worstelen we ons een weg door een deel van het, ondanks het regelmatige vandalisme, leuke en hybride Kabouterbos van het landgoed Moermond in Renesse, Schouwen-Duiveland. Dat ‘bos in een bos’ begint bij en rondom Slot Moermond en loopt door tot de ingangspartij van de Laone. We zijn op zoek naar het ‘betonnen’ tuinhuisje uit ongeveer 1905, toen beton als bouwmateriaal grote opgang maakte en als cementrustiek ook in de tuinarchitectuur meer en meer werd toegepast.


Het tuinhuisje nu, als deel van
het Kabouterbos (foto HMD Dekker)
Het huisje staat inderdaad ongeveer waar ik ‘t me herinner. Het verkeert anno 2024 in vrij haveloze staat, het modderige pad ernaartoe wordt hier en daar ook nog overwoekerd door doornige rozenstruiken en/of bramen. Het past wel in de sprookjessfeer die men hier probeert op te roepen. Blijkens foto’s van een vorig bezoek (in 2011) is het pad nu veel smaller; het wordt niet meer met pulp bestrooid, de bomen en bosschages eromheen zijn hoger, groter en verder opgerukt. Voorbij het tuinhuisje wordt het pad iets begaanbaarder.

Belaagd

De nieuwe opmars van het beton hing samen met de introductie van het gewapend beton – ijzeren netwerken in structuren van beton. Omstreeks 1880 kwam gewapend beton naar Nederland, waarna dit materiaal geleidelijk aan steeds meer werd gebruikt voor de constructie van bruggen, fabriekshallen, silo’s, koeltorens en watertorens. ‘Cementrustieke’ bouwsels doken in de tuinarchitectuur eveneens op tegen het eind van de negentiende eeuw. Ze werden opgebouwd met een ijzeren of stalen frame en cementmortel, een techniek die veel overeenkomsten vertoont met gewapend beton.


...en in 2011 (foto HMD Dekker)
Het aardige tuinhuisje van Moermond is in de loop van ruim een decennium sterk vervallen. Het hutje vertoont scheuren en graffiti (met een paddenstoel, dat dan weer wel). Het wordt belaagd door bomen en struikgewas. Fletcher Landgoed Hotel Renesse, dat het landgoed, het slot en de oranjerie uitbaat, pleegt zeer duidelijk geen onderhoud aan dit jonge monumentje. Ik geef het nog hooguit tien jaar. Op het web is er ook weinig meer over te vinden, het in 2011 al vrijwel onleesbare informatiebord is weggehaald.

Moermond is ook één van de 111 plekken in Zeeland die je gezien moet hebben.  Onlangs verscheen daarvan de derde druk. We besteden in het desbetreffende hoofdstuk vooral veel aandacht aan het kasteel met zijn meer dan zevenhonderdjarige historie, het landgoed als beschermd natuurgebied en zelfs het Kabouterbos. 

Hopelijk wordt men bij Moermond wakker als Doornroosje uit het sprookje, en wordt het huisje alsnog gered en hersteld in oorspronkelijke staat.

***


Prijs€ 17,95
TaalNederlands
BindwijzePaperback
Formaat13,5 x 20 cm
Omvang240 pagina’s
Illustraties120 illustraties in kleur
VerschenenNovember 2023 (3e herz. druk)
ISBN9789068686807

Het halfverscholen huisje anno 2024
(foto HMD Dekker)




zaterdag 3 februari 2024

De valsheid van trompetten

Een linnen hemd met een kogelgat. Een pistoolkogel en twee stukjes bot. Vier getuigen van het einde van de Friese stadhouder Hendrik Casimir in 1640. Zeeuwse aanschouwers van deze objecten uit de expositie ‘80 Jaar Oorlog. De geboorte van Nederland’ in het Rijksmuseum in Amsterdam (oktober 2018 - januari 2019) werden er misschien extra door geraakt. 

Want Hendrik Casimir sneuvelde in het huidige Zeeuws-Vlaanderen, tijdens een van de mislukte pogingen om de Spanjaarden uit Hulst te verjagen. Dat lukte pas in 1645, als laatste grote overwinning van ‘stedendwinger’ Frederik Hendrik in de Tachtigjarige Oorlog, die drie jaar later amechtig zou eindigen.

Pistoolkogel

Hemd van Hendrik Casimir (bovenkant links)
met kogelgat (foto H.M.D. Dekker).
Hendrik Casimir van Nassau-Dietz ontmoette zijn doem op die fatale 4de juli 1640 bij Fort Nassau, gelegen ten noordwesten van Hulst bij een knik in de Havikdijk. Een pistoolkogel raakte hem in zijn onderrug. Verlamd viel hij van zijn paard; na een lijdensweg van acht dagen gaf hij de geest in Fort Sint-Anna in de Polder van Namen, nu een deel van het Verdronken Land van Saeftinghe. Hij was 28 jaar oud. Zijn lichaam werd overgebracht naar Leeuwarden. De vier voorwerpen die zijn einde markeerden, zijn altijd door zijn familie bewaard.

 Kakofonie

De ondertitel van de expositie in het Rijksmuseum luidde: ‘Verhalen over wapengekletter en tactische meesterzetten’. Enkele dagen vóór zijn ongeluk was Hendrik Casimir nog het slachtoffer geworden van zo’n krijgslist. Een Spaanse in dit geval. Hij bevond zich bij de door de Spanjaarden bemande Linie van Communicatie ten oosten van Hulst. 

Hendriks voornemen om de Linie aan te vallen ging niet door. De Spanjaarden hadden langs de linie namelijk trompetters opgesteld, die allemaal een andere melodie bliezen. 

Hendrik Casimir 
Wybrand de Geest)
Hendrik Casimir beluisterde de kakofonie en trok de conclusie dat alle trompetten bij een afzonderlijk legeronderdeel hoorden. Een overmacht! Hij gaf het bevel om terug te trekken. 

Vervolgens deden de Staatse troepen een aanval op andere forten rondom Hulst, waarbij hij omkwam. Het centrum van dit tragische gebeuren, Fort Nassau, speelde nog een rol bij de verovering van Hulst in 1645, maar is in 1672 vernield bij een inundatie gericht tegen nieuwe vijanden: de Fransen. De Liniedijk ten noordoosten van Hulst bleef beter bewaard, met onder meer overblijfselen van de forten Moerschans, De Rape en Zandberg. Een vredig wandelgebied, waar vogelgeluiden allang de plaats in hebben genomen van de luidruchtige misleiding door Spaanse trompetten.

Bron: Jan J.B. Kuipers, 'Pistoolkogel'. Sporen in de delta, Provinciale Zeeuwse Courant 30 mei 2019


***

Lees ook:

De Staats-Spaanse Linies 

Monumenten van conflict en cultuur 

De latere zestiende eeuw is een tijd van oproer en oorlog, waarin ook de Staats-Spaanse Linies ontstaan. Dit complex van forten, schansen, linies en vestingstadjes telt zo’n 450 objecten in een gebied van 80 bij 40 kilometer aan weerszijden van de landsgrens tussen Knokke en Antwerpen. Scheppers zijn de Spaanse, de ‘Staatse’ en de Franse militaire apparaten gedurende de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tot de Spaanse Successieoorlog (1701-1714) – latere aanpassingen niet meegerekend. Sommige elementen spelen nog een rol in de Tweede Wereldoorlog. De Staats-Spaanse Linies plaatst de Linies in de historische en krijgshistorische context.


woensdag 24 januari 2024

Twee internationale scholen voor wijsbegeerte

Eén ervan overleefde in Leusden


We verbleven in kamer 416, zoals alle hotelkamers hier gewijd aan een filosoof. In dit geval Jean-Jacques Rousseau. Boven het bed hing een citaat van Nietzsche: ‘Overtuigingen zijn  gevangenissen’. Dit paste prima bij de geest die door Dwepers en dromers. Tegenculturen in Nederland 1890-1940 waait, mijn boek waarvoor ik hier een podcast ging maken met Bart Geeraedts.


Het hotel is onderdeel van de ISVW, ofwel De Internationale School voor Wijsbegeerte. Het is een instelling zonder winstoogmerk, met als doel de bevordering van de filosofie. Zij biedt opleidingen, cursussen en trainingen aan, deels in ‘t land, deels op het eigen landgoed, waar behalve de hotelfaciliteiten met 118 kamers tien conferentiezalen en een uitgeverij zijn gevestigd. De gebouwen liggen op zes hectare grond en grenzen aan de Leusderheide.

Het nog altijd functionerende hoofdgebouw stamt uit 1916 en is ontworpen door de bekende architect K.P.C. de Bazel. Deze man was één van de vele hooggestemden uit zijn tijd; hij lanceerde in 1905 bijvoorbeeld een project om in de duinen bij Den Haag een achthoekige Wereldhoofdstad te stichten, naar een idee van P. Eykman. Net als in de latere Lichtstad van Frederik van Eeden zouden hier vele internationale organisaties worden gevestigd, op onder meer wetenschappelijk en juridisch gebied: de nieuwe kern van een wereldorde van vrede en welvaart. Het plan sneuvelde na allerlei tegenslagen definitief met de opheffing van de Stichting voor Internationalisme in 1912.

Tekst vervolgt onder afbeelding

Hoofdgebouw ISVW. Foto H.M.D. Dekker


Pantheon der Menschheid

H.P. Berlage deed in 1908 nog een poging om De Bazels Wereldhoofdstad te realiseren door deze in vereenvoudigde vorm op te nemen in zijn uitbreidingsplan voor Den Haag. Zeven jaar later ontwierp hijzelf het evenmin gerealiseerde Pantheon der Menschheid. Al deze figuren en bewegingen worden beschreven in Dwepers en dromers. Dat geldt ook voor de briljante wiskundige en mysticus L.E.J. (Bertus) Brouwer (1881-1966). Met hem, de wiskundige en filosoof Gerrit Mannoury, Jacob Israël de Haan en enkele anderen richtte Van Eeden in 1917 in Amsterdam óók een Internationaal Instituut voor Wijsbegeerte op, later Signifische Kring geheten.

Bertus Brouwer had in 1902 als student verbleven in het Blaricumse ‘naaktkamp’ van het anarchistenpaar Tjerk en Trui Luitjes. Hij had zijn belevenissen aldaar aanvankelijk niet als erg verheffend ervaren, blijkt uit een brief die hij schreef: ‘Terug uit Blaricum, bij mengeling van beide seksen in hemden op bloote voeten zwart met lange blauwe nagels, zonnebaden van naakte ruggen, en vreten van rauwe rapen, knollen en penen, en daaruit wijze onzinverkooperij, honderduit, ben ik zoo beroerd, dat ik morgen niet kom.’ Een maand of wat later is het oordeel milder, het ‘loopen op bloote voeten en in je hemd’ deed hem nu heel goed.

Tekst vervolgt onder  afbeelding
Berlage's 'Pantheon der Menschheid' (afb. uit het boek).


‘Arrogant uitvreten’

In 1905 publiceerde Brouwer Leven, kunst en mystiek. Het eerste van de negen hoofdstukken van dit pamfletachtige geschrift heet ‘De droeve wereld’ en het einde ervan roept bijna huiveringwekkend een discussie naar voren, over de dreigende vernietiging van de aarde door de mens, die pas driekwart eeuw later serieus zou opvlammen. ‘Het leven van de menschheid als geheel is een arrogant uitvreten van haar nesten over de gave aarde,’ fulmineerde Brouwer, ‘een knoeien aan haar moederend gewas, knagend, schendend, een steriel maken van haar rijke scheppings-kracht, totdat ze alle leven heeft vervreten, en om de dorre aarde dort de menschenkanker weg. De dwaasheid in hun hoofd, die dát begeleidt, en hen zelf gek maakt, noemen ze: "De wereld begrijpen”.’

Brouwer was een pure Einzelgänger met een ethisch-anarchistische inslag, die meende dat de significa, het onderzoek naar de 'betekenis van de betekenis', zich vooral moest richten op spirituele levenswaarden. Filosofische bezinning was nodig als tegenwicht voor de courante oorlogsretoriek. Staat en autoriteiten belemmerden de morele en geestelijke ontwikkeling van het individu, daarom had de significa ook tot taak om  machtswoorden als ‘vaderland’, ‘plicht’ en dergelijke uit te wissen. 

Om deze opschoning te realiseren moest er een ‘instituut voor taalbezinning’ worden opgericht. Dit leidde eerst tot een plan voor een internationale school voor wijsbegeerte. Naast figuren als Van Eeden en Brouwer was er een andere groep bij betrokken, die streefde naar ‘geestelijk eenheidsbesef’. De belangrijkste persoon hier was de theemakelaar en theosoof J.D. Reiman. Brouwers hoekige omgangsvormen en zijn radicale idee om op de nieuwe school een strikt ascetische levenswijze in te voeren zorgden ervoor dat ook hier de karakters botsten en hij mét Van Eeden het stichtingscomité verliet.

Reiman en zijn medestanders gingen door en richtten in februari 1916 daadwerkelijk de Internationale School voor Wijsbegeerte op, ‘een centrum ter verdieping van levens- en wereldbeschouwing’.

 

 ***

Misschien ook leuk:


De vlucht naar boven

Tegenculturen in Nederland in de jaren zestig en zeventig

'De mens is niet om te lijden in de wieg gelegd,' schreef Simon Vinkenoog in 1967. Het tekent de mentaliteit van de toenmalige tegencultuur, een verbijsterend palet van activisme, bewustzijnsverruiming en spiritualiteit. Onmiddellijke ontsnapping aan de knellende banden van de maatschappij was het doel: een vlucht naar boven op de vleugels van idealen of drugs, of allebei. Jan J.B. Kuipers schetst de diverse bewegingen en figuren die de jaren zestig en zeventig tekenden, en vraagt zich af in hoeverre er sprake was van iets nieuws en waar al die zogenaamde vernieuwing in uitmondde.
"Wat een tijden! Waarnaar je gaat terugverlangen door Kuipers' boek."
Mario Molegraaf in Zeeland

Een gruwelmoord en dito straf in Sluis, 1769

Onlangs schreef ik voor mijn PZC-rubriek ‘Sporen in de delta’ een aflevering over de opmerkelijke waterstaatkundig ingenieur (en veel meer) ...