vrijdag 9 juli 2021

Kleurrijk en cartoonesk

TIGONIUS - Jan & Gert Kuipers; Stichting Fantastische Vertellingen; 2020; 213 blz.; € 5,95; ISBN 978-90-78499-80-3; omslagillustratie Gert-Jan van den Bemd; omslagontwerp Ingrid Heit; zetwerk & opmaak Remco Meisner

door Paul van Leeuwenkamp

Eerder verschenen in: Fantastische Vertellingen nr. 58, juni 2021

Tigonius heeft een kleurrijke, cartooneske omslag en dat is de juiste weergave van dit verhaal, dat nadrukkelijk wordt gepresenteerd als een zeer vroege samenwerking van de gebroeders Kuipers, eindelijk uit de kast gehaald, afgestoft en toch nog gepubliceerd, voorloper van Het spel om de regendanser (Verschijnsel, 2007). Al lijkt deze publicatie zich zo klein mogelijk te willen maken, de lotgevallen van de door de Heer uitverkoren Tigonius, centurion van de tempelwacht, blijven kleurrijk.

Bestel hier Tigonius

Het Gilde van de Heren God heeft het ontwerp van kandidaat Meetrecht goedgekeurd en vanaf dat moment mag ook hij zich Heer God noemen. Belangrijker: hij mag in sector QZ-744-2 zijn schepping realiseren: een mens met een vrije wil. Maar zijn project is vanaf het begin gedoemd te mislukken, want hij wordt opgezadeld met Salpetrus Satinski, een kandidaat die voor de elfde keer is afgewezen en waar de Raad geen raad mee weet. Ze wijzen hem in de nieuw bedachte functie van assistent-schepper aan de Heer God Meetrecht toe, met desastreuze gevolgen, want Satinski duikt onder en frustreert de schepping van Heer God Meetrecht. Wanneer duidelijk is dat zijn schepping is mislukt, moet Meetrecht zijn sector ontruimen. Alleen wanneer hij in de korte periode die hem nog rest er in slaagt ‘zijn mens zichzelf te laten bewijzen’, zal hij een nieuwe sector toegewezen krijgen. Meetrecht besluit één mens te kiezen om zijn gelijk te laten zien, zijn uitverkorene, en dat is de tempelwachter Tigonius.


Daarna volgt een Oud Testamentisch verhaal, vol slim bedachte verwikkelingen, dat vlot wegleest, ondanks de soms plechtstatige toon (bijvoorbeeld “gevoelen” in plaats van gewoon voelen) die hoort bij het Oude Testament. Een verhaal met een jaloerse, wraakzuchtige god, waarin niet van Sodom en Gomorrah wordt weggevlucht, maar de lezer het afstraffen van de stad, hier Japyri geheten, daadwerkelijk krijgt gepresenteerd. In de Bijbel worden de steden vernietigd omdat de inwoners slecht waren en "hun zonden ongehoord groot" (Genesis). Daartoe behoort ook het aanbidden van andere goden, en dat is wat in deze stad volop wordt gedaan. Maar door het slechte van de mens vooral bij de zichzelf verrijkende priesterklasse te leggen, draaien de gebroeders Kuipers het ook een beetje om. Geloof, religie, ze worden getoond in een vertekenende lachspiegel, ze wordt omgedraaid tot relativerende tegenpolen. Er kwamen niet drie wijzen uit het oosten, maar drie dwazen uit het westen. Halverwege het verhaal denk je even dat het in herhaling treedt, en aan het eind vraag je je af of er een deus ex machina uit de wietpijpen van de gebroeders is gezogen, maar dan realiseer je je dat het allemaal heel logisch in elkaar past. Misschien ontbeert het de personages aan diepgang, maar zij zijn dan ook op de eerste plaats de dragers van de actie, het doorzicht op de speelse ideeën van de gebroeders Kuipers.

Speels…

Ja, maar toch ook wat dieper…

 Tigonius is geschreven eind jaren zeventig van de vorige eeuw, toen de gebroeders Kuipers de puberteit al ontgroeid waren en rond waarden in de alternatieve jongerencultuur van popmuziek en psychedelica. Zo tegen hun dertigste. Het verhaal heeft de sfeer van die jaren, waarin het leven werd ingekaderd door het Christelijke bestel, niet alleen via de kabinetten die ons land regeerden, maar ook direct via school en kerk. De jongerencultuur was misschien wel vooral het afzetten tegen de regels die door de kerk werden opgelegd. Von Däniken beweerde dat de goden kosmonauten waren en schrijvers als Wolkers en ’t Hart bepaalden de sfeer in de Nederlandstalige literatuur met hun Gereformeerde trauma’s.

Wanneer twee vitale jongelingen zo uitgebreid over het geloof schrijven, want dat is wat ze met Tigonius hebben gedaan, vermoed je een streng gelovige opvoeding die tot diep in de gevoelige ziel van het opgroeiend kind heeft gegrepen. Maar toen ik Jan Kuipers daarover bevroeg, leek dat niet het geval: “gewoon ‘licht’ hervormd. Geen bijbel lezen. Wel zondagschool, met een boekje plus sinaasappel tgv Kerst.” En stoer memoreert hij: “Ik zag het doen en laten van al die dominees, onderwijzers en jeugdleiders en wist genoeg. Op simpele vragen over de incongruenties van hun leer vertoonden ze slechts schuimbekken. Op mijn twaalfde/dertiende komaf met het hele zootje gemaakt.” En: “De bijbel was vooral een retrospectieve fascinatie van broer Gert herinner ik me, zelf was/ben ik meer geïnteresseerd in algemene mythologie en heidendom.” Ja ja, in de loop der jaren wordt alles grijs en veraf.

Gert & Jan Kuipers, 
'na meer dan veertig jaar'
Na meer dan veertig jaar lijkt het breken met de overheersende cultuur van het Christendom wellicht makkelijk, maar ik denk dat het niet zo eenvoudig ligt. Ik vermoed dat het onbegrip van het kind dieper gaat en langer doorwerkt. Zo leidt het protestantisme makkelijk tot het gilde van de Heren God dat in het eerste deel van Tigonius wordt geschetst. Nederlands Hervormd, Gereformeerd, Remonstrant, Gereformeerd vrijgemaakt, Christelijk Gereformeerd, Hersteld Hervormde Kerk, Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB, Algemeen Doopsgezinde Sociëteit, Baptisten, Leger des Heils, Kerk van de Nazarener, Evangelische gemeenten, Pinkstergemeenten, Vrije Evangelische Gemeenten, Vergadering van gelovigen, Zevendedagsadventisten, Jehova's getuigen… Voor een kind hebben ze allemaal hun eigen god, zeker als vragen met schuimbekken worden beantwoord. En zo zijn er meer eenvoudige (als je het leest!) associaties, zoals het braakland voor het vagevuur.

Het zijn eigen bedenksels die voortkomen uit het kind dat je altijd blijft, maar met een concrete basis waar je geen macht over hebt. Op bladzijden 71 en 72, wanneer Tigonius in de Hemel is, wordt het allemaal kleurrijk verwoord. “Terwijl alle verschrikkelijke hemelbedenksels hem insloten, zongen de vliegwezens vrolijk: ‘Hij moet berecht. Tigonius moet berecht!’… ‘Tigonius is stout.’” En op dat moment duikt een oude vrouw op die zegt zijn moeder te zijn. “Mag moeder niet even rusten?” vraagt ze, met als gevolg dat “de Hemel weer met donderend geweld begon te schreeuwen”’Tigonius is stout. Mag moeder niet even rusten? ‘” Precies wat een kind in de door dominees en priesters overheerste wereld van de jaren zestig kon overkomen. En het leidt tot een begrijpelijke reactie: “Met een uitgeputte, overspannen giechellach sprong hij plots een eindje in de lucht en schreeuwde: ‘Niets, er is niets! Ga weg. Laat me met rust. Ksst, weg!’” Zoals Jan J.B. Kuipers “komaf met het hele zootje” maakte. En het werkt, want alle monsters en ook moeder verdwijnen. Alleen… niets verdwijnt echt helemaal, want: “De fladderende demonen lachten bloedstollend.”

Vanuit die Hemel gaat het verhaal van Tigonius, maar ook dat van Meetrecht, Satinski en Joachim de Wijze verder tot op bladzijde 206, in soms archaïsch, bijbels taalgebruik, met een kleurrijke humor. De ontknoping op bladzijde 206, de conclusie, geeft uiting aan de nihilistische levenshouding van de auteurs. Het geeft in religieus opzicht geen hoop, is in wezen nog steeds komaf maken met schuimbekkende dominees.

Elk boek heeft zijn eigen kwaliteiten, maar de uiteindelijke invloed wordt bepaald door kaders. Het kader van het oeuvre van de auteur(s), en vooral het kader van de lezer zelf; de boeken die hij daarvoor las, de mate waarin hij het werk van de auteur(s) kent, zijn persoonlijke verleden. Tigonius leest makkelijk weg, een kleurrijk tussendoortje. Maar het roept bij mij niet de neiging op om het te herlezen, nee, het roept de neiging op om Het spel om de regendanser te herlezen, waarvan Tigonius in het nawoord zo nadrukkelijk als voorganger wordt gekenschetst; het roept de neiging op om de Fantastische verhalenbundels van Jan J.B. Kuipers opnieuw te gaan lezen – Bannenfluister, hemelglas (1995), Hubake’s huis (2011), Houten trouw (2018) – op zoek naar eerdere optredens van Joachim de Wijze. En door een opmerking van Johan Klein Haneveld, dat “alle karakters in deze verhalen moreel niet lichtgrijs zijn, maar op zijn best donkergrijs, maar eerder zwart”, ook om de personages van de Kuipersen weer eens voorbij te laten gaan en een beeld te krijgen van hun mensbeeld.

 (Paul van Leeuwenkamp)

Stadsdichterstegels Middelburg naar opgang ZB

Zondag 4 juli is de nieuwe ‘eregalerij’ van stadsdichterstegels onthuld. Ze liggen nu op de klimmende entree van de Zeeuwse Bibliotheek (ZB) aan de Kousteensedijk in Middelburg. Voorheen lagen ze op het Koorkerkplein en nóg eerder op het Tympaanplein. Eén van de tegels is die van mij; ik was stadsdichter van Middelburg in 2005/2006.

 

Op het Tympaanplein lagen de tegels gedurende het zomerseizoen onder de stoelen en tafels van horecaterrassen. Op het Koorkerkplein werden ze kapotgereden door vrachtwagens. Daarom de verkassing naar het loop- en rolstoelpad van de ZB, het ‘huis van de taal’.

 



Foto's H.M.D. Dekker

Een gruwelmoord en dito straf in Sluis, 1769

Onlangs schreef ik voor mijn PZC-rubriek ‘Sporen in de delta’ een aflevering over de opmerkelijke waterstaatkundig ingenieur (en veel meer) ...