Romeinse beenderen, middeleeuwse relieken

De geschiedenis van Sint-Ursula behoort tot de schilderachtigste heiligenlegenden van Europa. Het is een verhaal op het breukvlak van oudheid en middeleeuwen, met een rol voor de Hunnenkoning Attila, bijgenaamd de Gesel Gods, en verschillende vertakkingen naar de Nederlanden. Het cultuscentrum in Keulen is de aan Ursula gewijde basiliek met de Goldene Kammer: een plek die ook van belang is voor de ‘prehistorie’ van de archeologie.

Over dit onderwerp schreef ik het artikel 'Sint-Ursula en haar "Goldene Kammer". Romeinse beenderen als middeleeuwse relieken' in Archeologie Magazine 2023 nr. 3, 56-60.

Waarom koos Keulen deze Britse prinses tot patrones? Omdat Ursula in deze stad omstreeks 450 haar einde zou hebben gevonden. Haar hoogstwaarschijnlijk geheel fictieve levensverhaal is vanaf de tiende eeuw in verschillende versies vastgelegd. Omdat Ursula als vroom christen was uitgehuwelijkt aan de heidense prins Aetherius, trok ze met 11.000 andere maagden naar Rome (in de oorspronkelijke verhalen was er sprake van slechts elf maagden). Op de terugreis werden allen bij Keulen op last van de Hunnenvorst Attila met pijlen doorboord: een massaslachting die in later eeuwen leidde tot de verering van Ursula en haar heilige schare in grote delen van Europa. Aangezien Keulen het centrum was van het westelijke Drittel van het laatmiddeleeuwse handelsverbond de Hanze, vond verspreiding van de cultus naar onze streken ook plaats via het Hanzenetwerk.

Ik ‘herontdekte’ Sint-Ursula tijdens de research voor mijn boek De Hanze. Kooplui, koningen, steden staten (2019) (verkrijgbaar als e-boek, maar het wordt op dit moment herdrukt!). Dat er ook een band van de Ursula-iconografie is met het kogge-motief als hét scheepstype van de Hanze zal geen verbazing wekken.

Bij het graven van een nieuwe stadsgracht in Keulen ontdekte men in 1106 een Romeinse necropool, de Ager Ursulanus. Deze site werd vervolgens doelbewust opgegraven – vandaar de verwijzing naar de ‘prehistorie’ van de archeologie. De beenderen gingen een nieuwe loopbaan tegemoet als internationaal verspreide relieken van Sint-Ursula en haar 11.000 maagden. Het artikel gaat hier dieper op in.

**

19 eerdere artikelen en archeologische reisverhalen van mij in Archeologie Magazine:

- Monument voor Zeeuwse verdronken dorpen. Stormvloeden schiepen archeologische schatkamers, 2002 nr. 3, 70-75 (met Robert van Dierendonck)

- De erfenis van Erik de Rode. Vikingmonumenten in Groenland, 2003 nr. 1, 27-32

- Archeologie van een drijvend paleis, 2004 nr. 1, 54-57. [Titanic / Halifax]

Detail hoofdaltaar, St.-Ursula in Keulen
(foto (H.M.D. Dekker).

- Totempalen in Alaska en Brits Columbia, 2004 nr. 5, 26-30.

- Historic District van Skagway laat goudkoorts herleven. Monumentenzorg en archeologie in Zuidoost-Alaska, 2005 nr. 2, 16-20.

- Monument verdronken dorpen op Noord-Beveland, 2005 nr. 5, 6-9.

- Dertien dode keizers. Minggraven omvangrijke ‘parel’ op de Werelderfgoedlijst, 2007 nr. 4, 35-39. [China]

- Het paleis, de fontein en de roos. Bakchivsaray, monument van Tartaarse cultuur, 2009 nr. 1, 6-9. [De Krim]

- De Koningsgraven van Paphos. Dodenstad van ‘Egyptisch Cyprus’, 2010 nr. 2, 52-55.

- De eeuwige rust van de goddelijke dichter. Het wel en wee van Dantes graf in Ravenna, 2013 nr. 2, 52-54.

- De Staats-Spaanse Linies herleven op eigen benen. Van conflict naar cultuur en natuur, 2013 nr. 5, 40-43.

- Akko, laatste bolwerk van de kruisvaarders. Bovenstad en ondergrondse stad tonen talrijke historische sporen, 2014 nr. 5, 6-9.

- Glorie en ondergang van Ayla, 2016 nr. 5, 54-57. [Jordanië, Amman]

- Hier huwde Richard Leeuwenhart. Het kasteel van Limassol, 2017 nr. 3, 54-57. [Cyprus]

- Veldslag uit 1568 herleeft elke dag. Het herinneringslandschap van Heiligerlee, 2017 nr. 6, 48-50.

- Een koningspaar aan de Donau. Zoektocht naar sporen van Gisela van Beieren en Stefanus van Hongarije, 2019 nr. 3, 30-33. 

- De bakermat van een keizer. Bonaparte in Ajaccio, 2020 nr. 3, 60-63.

- Sporen van een Hollandse invasie. Gran Canaria vergat aanval in 1599 niet, 2021 nr. 5, 54-57.

- Het raadsel Rollo de Wandelaar. Waar kwam de eerste hertog van Normandië vandaan? 2022 nr. 4, 28-31.