Geboorte van Nederland: een heleboel jaartallen

Dit jaar wordt de ‘Geboorte van Nederland’ herdacht: 1572-2022, dat is 450 jaar, een lekker rond getal. Maar het huidige Nederland is een voortbrengsel van na de Belgische Opstand c.q. Revolutie van 1830-1839. Op 19 april 1839 tekende koning Willem I het Verdrag van Londen en erkende daarmee het koninkrijk België.

Zo jong nog, Nederland? Nee, de eigenlijke geboorte was lang en pijnlijk. In mijn boek Nederland in de middeleeuwen. De canon van ons middeleeuws verleden is één van de cruciale jaren 1482, als Maria van Bourgondië’s val van haar paard in zekere zin het einde symboliseert van de toenmalige Nederlanden als ‘zelfstandig’ gebied - en daarmee van het einde van de Nederlandse middeleeuwen: 

 

"Vijf jaar vóór het noodlottige einde van Maria was het haar afgedwongen Groot Privilege (1477) een vergeefse poging om de middeleeuwse politieke instituties vast te houden – een poging, die voor de Nederlandse staatkundige geschiedenis van de navolgende eeuwen en het Nederlandse eenheidsbesef grote symboolwaarde zou houden. In tegenstelling tot het ‘reactionaire’ karakter van het Privilege is de totstandkoming ervan en het bijbehorende jaartal vaak beschouwd als het begin van een nieuwe periode en zelfs als een soort voorafschaduwing van het Plakkaat van Verlatinghe van 1581, toen de noordelijke Nederlanden Filips II afzwoeren en het avontuur van de Republiek der Verenigde Nederlanden begon. De Britse historicus Jonathan Israel laat zelfs zijn boek The Dutch Republic (1995) in dit jaar 1477 beginnen."

 

We hebben intussen al vier jaartallen als fasen in het geboorteproces: 1839, 1482, 1477 en 1581. Nederland omvatte nog het hier gemakshalve zo aangeduide Noord en Zuid. De term 'Nederland' (Niderlant) is waarschijnlijk al vóór 1272 voor het eerst gebruikt; dit was het sterfjaar van de Duitse franciscaan Berthold van Regensburg, die had geschreven over de taalverschillen van mensen in 'Oberlant' en 'Niderlant' (tussen Maas en Rijn). 

Vijf jaartallen en (veel) meer

Jacoba van Beieren. Anoniem,
ca. 1600.

De groei van een gemeenschappelijk besef van Nederlanderschap had te maken met het opgaan van de 'Nederlandse' lappendeken van leenstaten en –staatjes in het Bourgondisch verband in de vijftiende eeuw. Een beslissend moment in deze ontwikkeling was 1433, toen Jacoba van Beieren afstand deed van haar titels ten gunste van Filips de Goede. De relatieve ‘eenwording’ versterkte een al sluimerend besef van gemeenschappelijke identiteit in onze ‘landen van herwaarts over’, én van het voordeel van gemeenschappelijke belangenbehartiging. 

Tot in de Habsburgse periode bleven echter de aloude centrifugale krachten van naar autonomie strevende steden als Gent, van adelsfacties en andere maatschappelijke verbanden en partijen, zoals Hoeken en Kabeljauwen, Heeckerens en Bronkhorsten, Schieringers en Vetkopers en het ‘Kaas- en Broodvolk’ een rol spelen. Toch was het eenheidsbesef duurzaam en werd in bestuurlijke zin ook erkend door keizer Karel V (1500-1558), die eindelijk ook het gebied van Friesland en Groningen bij dit grote Nederlandse geheel voegde.

Broze eenheid

De eenheid bleek een broos erfgoed. Staatkundige en culturele scheiding tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden tekende zich alweer af vanaf de latere zestiende eeuw, met de Opstand tegen Spanje en de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).

De zestiende eeuw leverde in verband hiermee nog meer belangrijke fasen in de geboorte van Nederland. Zoals 1548, de vorming van de Bourgondische Kreits. En 1579, de vorming van de Unies van Utrecht en Atrecht die de scheiding van Noord en Zuid betekende. En natuurlijk het al genoemde 1581: de afzwering van de Spaanse koning Filips II door de opstandige gewesten, gevolgd in 1588 door het opnemen van de eigen soevereiniteit, waarmee de Republiek van de Verenigde Nederlanden ontstond.

En 1572 dan? Het was een moment in het lange en moeizame bevallingsproces. In dit jaar brak de Geuzenopstand uit, eerder een burgeroorlog,  Deze begon met de inname van Den Briel op 1 april en eindigde in september, toen de ‘Waalse furie’ van Dokkum het bittere eind van deze fase betekende. Waalse troepen heroverden Dokkum op de Opstand, hetgeen uitliep op teugelloze plundering en een stadsbrand: de helft van de bevolking zou zijn afgemaakt, de straten kleurden naar zeggen rood van het bloed. 

Nederland was en is een facetrijk begrip, en zo hoort het ook met historische begrippen. Tot diep in de achttiende eeuw noemden ook Nederlandstalige bewoners van de Zuidelijke Nederlanden hun streek Nederland.

***

Een tweeluik over het geboorteproces van Nederland:

Jan J.B. Kuipers, De Beeldenstorm. Van oproer tot Opstand in de Nederlanden

ISBN 9789462490307, € 29,99. Hardcover, fullcolor, groot formaat, 176 blz.

De Beeldenstorm markeert het begin van de Opstand tegen Spanje, uitgevochten in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Aanleiding en kader waren religieus, reactie op de meedogenloze kettervervolgingen. Er speelden ook andere motieven: economische nood en politieke frustratie. Op enkele maanden Beeldenstorm volgden zes jaar schrikbewind onder Hertog van Alva. De Beeldenstorm presenteert het verhaal van 1566 in de veelkleurige context van de reformatiegeschiedenis.

*

Jan J.B. Kuipers, Willem van Oranje. Prins in opstand

ISBN 9789462493445, € 29,99, ePub € 14,99. Hardcover, fullcolor, groot formaat, 176 blz.

De discussie over leven, karakter en betekenis van Willem van Oranje (1533-1584) laait regelmatig op. De figuur van de ‘vader des vaderlands’ is nog springlevend. De Opstand tegen Spanje en de Reformatiegeschiedenis in de Nederlanden zijn niet denkbaar zonder deze prins van Oranje, die in zijn eigen tijd al voorwerp was van felle controverses. Oranje stond aan de wieg van de Noord-Nederlandse natie, maar deze ‘geboorte’ voltrok zich tegen zijn wil. Zijn pogingen om de scheuring van Noord en Zuid te voorkomen bleven vruchteloos. Willem was weliswaar een belangrijke actor in de ontwikkelingen van zijn tijd, maar ook iemand die daardoor werd meegesleurd en getransformeerd. Als elfjarige verhuisde de prins van de Dillenburg naar het Brusselse hof, centrum van een wereldrijk, om zijn opvoeding te voltooien. Het was zijn introductie op het historische toneel, waar zijn rol bepaald zou worden door een bloedig conflict dat de mythische duur van tachtig jaar bereikte. Willem van Oranje. Prins in opstand volgt het leven van de prins tegen de breed geschetste achtergrond van de Opstand en de scheiding van Noord en Zuid, die ook de meest dramatische periode van beide naties vormen.