Heksenbollen en de Zeeuwse letteren

Een leuk geschenkboekje is gepresenteerd op de uitreiking van de Zeeuwse Boekenprijs in CineCity in Vlissingen, 1 november 2022: Jan van Damme's Chapeau voor de Zeeuwse letteren, waarin zestien oud-prijswinnaars vertellen over hun favoriete Zeeuwse boek. Bij mij (pag. 37-40) was dat Het spookte in Zeeuws-Vlaanderen van Johan de Vries (1971).

Hieronder een aantal fragmenten uit het verhaal van Van Damme.

'In 2005 en 2006 was Kuipers (1953) stadsdichter van Middelburg. Daarmee is 2005 een bijzonder jaartal voor hem. Dat jaar kreeg hij samen met Robbert Jan Swiers de Zeeuwse Boekenprijs toegekend voor Het verhaal van Zeeland, een op onderzoek en literatuurstudie gebaseerde provinciegeschiedenis die opvalt door de verhalende aanpak. 

Hoewel hij wel eens vraagtekens heeft gezet bij het nut van de Zeeuwse boekenprijs – er worden appels met peren vergeleken – ziet hij meer voor- dan nadelen: ,,Het is een goede greep geweest van Paul van der Velde om met de prijs te beginnen. Het jaar dat Robbert Jan en ik hem wonnen, was ik er blij mee, nou en of. Er waren concurrenten, bepaald niet de minsten, zoals Rinus Ferdinandusse en Floortje Zwigtman. Om de één of andere reden was de uitreiking in Gent. Na afloop ben ik blijven hangen, het was uitermate gezellig, ik weet niet meer precies hoe we bij de auto zijn geraakt.”

De prijs zorgt volgens Kuipers voor mooie en verdiende aandacht voor het Zeeuwse boek: ,,Na zovele jaren mag je best spreken van een instituut. In mijn tijd was er ook al een geldprijs aan verbonden, een fors bedrag. Toen dat geld na twee maanden niet was overgemaakt, heb ik de toenmalige Commissaris van de Koningin Wim van Gelder geschreven: waar blijft het prijzengeld? Bij de volgende editie vertelde hij voor een volle zaal dat ik dat had gedaan.”

(Tekst vervolgt onder afbeelding)

Uitreiking ZBP, foto H.M.D. Dekker

'Kuipers (...)  kiest voor het in 1971 verschenen Het spookte in Zeeuwsch-Vlaanderen van de in Terneuzen geboren Johan de Vries (1896-1989). Kuipers: ,,Ik heb het boekje ooit tweedehands gekocht. Het is een echt regionaal boek: gedrukt bij Van Aken in Terneuzen, vooral in Zeeuws-Vlaanderen verspreid, het was niet al te best geschreven en geredigeerd. Johan de Vries kwam uit het Land van Axel. In 1962 en 1963 heeft hij met een bandrecorder op de bagagedrager van zijn brommertje twee zomers lang de hele streek afgekard. Een kalotje op zijn hoofd, een brommerjekker aan, een ouderwets brilmontuur op zijn hoofd. Een bijzondere man. Hij was directeur van het postkantoor in Hulst, tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij afgevoerd naar Kamp Amersfoort. Dat gebeurde niet als je aan de Duitse kant stond.”

De Vries op pad voor zijn onderzoek
(foto uit het boek).

De Vries tekende volksverhalen op van zijn streek. ,,Omdat hij meest oudere mensen sprak kwamen de meeste verhalen uit de 19e eeuw”, zegt Kuipers. ,,Het werd een samenraapsel, deels in het Nederlands, deels in het dialect. Voor mij heeft dat een enorme charme, verhalen uit de streek waar je bent opgegroeid en bent weggegaan. Je ziet er de bekende, gemengde motieven in terug. Heksen, zwarte honden, hazen en ganzen die raar gedrag vertonen, dwaallichtjes. Alle kleine pesterijen die aan heksen werden toegeschreven, zoals de aardappelriek die steeds omvalt en de vliegende aardappelen. Dat is een vorm van nostalgie die hoort bij een kleine, besloten wereld waar pesterijen aan de orde van de dag zijn. Ik zag dat ook bij het onderzoek naar het verdronken dorp Valkenisse. Daar werden hele processen gevoerd omdat er iemand was uitgescholden. Dat waren de minder prettige dingen van kleine, dorpse samenlevingen. Oude vrouwtjes en roodharigen waren al gauw verdacht.”

,,Ik vind het echt een geweldig boek en heb er ooit zelfs een zakenregister op gemaakt. Daarvan heb ik nog steeds gemak. In 2021 werkte ik mee aan een podcast over mummiekat Gries in de Grote Kerk van Veere. Gries was een kat die in de 15e eeuw als bouwoffer tussen de muren was ingemetseld. Bij het zoeken naar kattenverhalen had ik veel gemak van mijn tientallen jaren geleden samengestelde register voor het boek van De Vries.”

Sporen van De Vries zijn door de jaren heen terug te vinden in het werk van Kuipers. Voor zijn eerste in 1988 verschenen boek Dwaallichten in de Delta noemt hij zichzelf schatplichtig aan de man op het brommertje. (...) ,,Voor dat boek was De Vries zeker een inspiratiebron.” Dat geldt ook voor de mysterieuze wandelingen die hij van 2016 tot 2021 in Middelburg en Vlissingen organiseerde. Coronaperikelen maakten een eind aan de door spoken, moordenaars en sluwe monniken bevolkte stadswandelingen. ,,En laatst nog”, zegt hij, ,,schreef ik in de PZC over glazen heksenbollen die op de schouw stonden, als een heks daarin keek zag ze haar vervormde zelf en vluchtte het huis uit. Die heksenbollen kwamen niet voor in het register van het boek van De Vries. Want dat heb ik natuurlijk meteen opgezocht.”'

Bron: Jan van Damme, Chapeau voor de Zeeuwse letteren . Zeeuwse Boekenprijs 2022 (Middelburg: ZB Bibliotheek van Zeeland, 2022). Verschenen t.g.v. de twintigste editie van de Zeeuwse Boekenprijs.

***

Lees ook DWEPERS EN DROMERS

Dwepers en dromers
Tegenculturen in Nederland, 1890-1940

De Nederlandse samenleving veranderde razendsnel aan het eind van de negentiende eeuw. Oude, vertrouwde waarden wankelden door een stroom aan nieuwe ideeën en levensstijlen. Alles moest anders: de inrichting van de maatschappij, de omgang met het lichaam en ook religie en spiritualiteit. Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten, utopische kolonisten, feministen, strijders voor homorechten: de verschillende stemmen van linkse activisten tot ultrarechtse ‘trekvogels’ en reactionaire cultuurcritici vormden een verwarrend koor.

Jan J.B. Kuipers belicht de versplintering van het levensbeschouwelijke landschap in een periode die werd gekenmerkt door vaak extreme opvattingen. Hij laat de lezer kennismaken met de vaak grillige vertegenwoordigers van een onversneden individualisme.

'De culturele eigenaardigheden aan de flanken beschrijft Kuipers met mededogen en verwondering.'

Gerrit-Jan Kleinjan in Trouw/De Tijdgeest

Laatste optredens KAREL EN DE BOSWACHTERS

Welk vermaak is nu mooier dan leedvermaak? Daarom bij Een Bunder Kunst een laatste selectie van liederen uit het omvangrijke repertoire van Karel & de Boswachters. Pareltjes waarin ziekten, ongeluk en tegenspoed centraal staan. Geniet ervan zolang het kan. Immers, reeds de eekhoorn uit de Voortijd wist: niet klagen maar knagen!

Zondag 30 oktober in de Joert bij Een Bunder Kunst.
Aanvang 14.30 uur. Inloop 14.00 uur
PANHOEVEWEG
4458AN S-HEER ARENDSKERKE

Frank Beerens: slagwerk
Jan J.B. Kuipers: bas
Karel Leeftink: zang
Ramon de Nennie: zang, gitaar, toetsen & wat dies meer zij
Heleen M.D. Dekker: achtergrondzang

Entree vrij, graag een vrijwillige bijdrage in de hoed.

De middag daarvoor, zaterdag 29, spelen de aartsverdrietige feestneuzen ook al in de Drvkkery aan de Markt in Middelburg. Toegang gratis, aanvang 15:30 uur.

***

Lees ook DWEPERS EN DROMERS

Dwepers en dromers
Tegenculturen in Nederland, 1890-1940

De Nederlandse samenleving veranderde razendsnel aan het eind van de negentiende eeuw. Oude, vertrouwde waarden wankelden door een stroom aan nieuwe ideeën en levensstijlen. Alles moest anders: de inrichting van de maatschappij, de omgang met het lichaam en ook religie en spiritualiteit. Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten, utopische kolonisten, feministen, strijders voor homorechten: de verschillende stemmen van linkse activisten tot ultrarechtse ‘trekvogels’ en reactionaire cultuurcritici vormden een verwarrend koor.

Jan J.B. Kuipers belicht de versplintering van het levensbeschouwelijke landschap in een periode die werd gekenmerkt door vaak extreme opvattingen. Hij laat de lezer kennismaken met de vaak grillige vertegenwoordigers van een onversneden individualisme.

'De culturele eigenaardigheden aan de flanken beschrijft Kuipers met mededogen en verwondering.'

Gerrit-Jan Kleinjan in Trouw/De Tijdgeest

Een bittere beker voor Oranje

De activiteiten in het herdenkingsjaar ‘1572 Geboorte van Nederland’ kabbelen zo’n beetje voort met stadswandelingen, lezingen, exposities en hier en daar een kleurwedstrijd. In Zeeland is Vlissingen het actiefst. Die stad bevrijdde zichzelf immers als eerste in het huidige Nederland op 6 april 1672; Den Briel was 5 dagen tevoren bevrijd door de externe hand van de Watergeuzen. 

Het is niet vreemd dat de herdenking wat lauw verloopt, het jaar 1572 is immers maar één markering. De strijd begon al in 1566/67 in het huidige België, onze Republiek dateert van 1588 en we waren pas officieel van de Spanjaarden verlost in 1648.

Op de vlucht

De eerste periode van de Opstand verliep trouwens uiterst heikel en onze ‘vader des vaderlands’ Willem van Oranje ondervond dat aan den lijve. Na een volkomen mislukte Maascampagne sloot hij zich in 1569 met zijn broers Lodewijk en Hendrik aan bij het leger van de Franse Hugenotenleider De Coligny. Zijn broers maakten op 3 oktober een nieuwe nederlaag mee bij Moncontour, waar de Hugenoten door het koninklijke leger in de pan werden gehakt. 

Willem was toen al met vijf metgezellen op de vlucht naar zijn stamslot de Dillenburg in Hessen, gehuld in boerenkleren. Hij arriveerde er begin november, uitgeput, beladen met schulden en zonder toekomstperspectief.

Waakzaamheid

Deze bittere episode, in een tijd die toch al rijk was aan dieptepunten, wordt uitgebeeld op een ‘druivenplukkersbeker’ in het Zeeuws Museum in Middelburg. De met zilver opgesmukte houten beker van 25 centimeter hoog en 10 centimeter breed was in het bezit van de Middelburgse familie Thibaut en is in 1822 aangekocht door het Zeeuws Genootschap. 

Coll. KZGW

Het object is afkomstig uit Zwitserland en dateert uit 1600-1625. Als in een lijdensverhaal zien we een wat gebogen Willem van Oranje, die moeizaam de beker torst. Op zijn wandelstaf zit een eekhoorntje, mogelijk als symbool van waakzaamheid tijdens deze gevaarvolle reis. De honden bij Willems benen zijn zinnebeelden van trouw, zowel van Willems metgezellen als van hemzelf voor de zaak van de Opstand. De metgezellen zitten vreemd genoeg comfortabel op een bankje.

Of Willems smadelijke vlucht in 1569 werkelijk het onderwerp is van de beker, is wel eens betwijfeld. Zeker is dat Oranje de beker van zijn lot tot op de bodem heeft moeten leegdrinken. Lodewijk en Hendrik sneuvelden beiden op de Mookerhei in 1574. Tien jaar later, na vele aanslagen op zijn leven, viel Willem zelf door de moordenaarshand van Balthasar Gerards.

Bron: Jan J.B. Kuipers, 'De bittere beker van Oranje', Provinciale Zeeuwse Courant 28 september 2022 (rubriek 'Sporen in de delta').

***

Lees ook Willem van Oranje. Prins in Opstand

De discussie over leven, karakter en betekenis van Willem van Oranje (1533-1584) laait regelmatig op. De Opstand tegen Spanje en de Reformatiegeschiedenis in de Nederlanden zijn niet denkbaar zonder deze prins van Oranje, die in zijn eigen tijd al voorwerp was van felle controverses. Oranje stond aan de wieg van de Noord-Nederlandse natie, maar deze ‘geboorte’ voltrok zich tegen zijn wil. Zijn pogingen om de scheuring van Noord en Zuid te voorkomen bleven vruchteloos. Willem was weliswaar een belangrijke actor in de ontwikkelingen van zijn tijd, maar ook iemand die daardoor werd meegesleurd en getransformeerd. 

Van verdediger van de belangen van de hoge adel ontwikkelde Oranje zich tot tegenstander van de onverzoenlijke kettervervolgingen. Zo kwam hij pal tegenover zijn koning Filips II te staan. Gaandeweg veranderde Willem van een in luxe badende prins met lichtzinnige reputatie tot een quasi-armoedige martelaar voor een niet eens

helder omschreven ideaal. De man die ooit zijn bruid Anna van Saksen tegemoet ging met 1100 ruiters en een fabelachtige bagagetrein, eindigde als een sober geklede, vroegoude en zieke grijsaard die zich qua uitmonstering nauwelijks onderscheidde van een Delftse burger. Drie broers waren gesneuveld, zijn fortuin was verdwenen. Na minstens zeven mislukte aanslagen maakte de fanaticus Balthasar Gerards een eind aan Oranjes turbulente bestaan. Willem van Oranje. Prins in opstand volgt het leven van de prins tegen de breed geschetste achtergrond van de Opstand en de scheiding van Noord en Zuid, die ook de meest dramatische periode van beide naties vormen.

Auteur Jan J.B. Kuipers

Prijs € 29,99

ISBN 9789462493445

Uitvoering Hardback, groot formaat

'Rondom de Passageulelinie' in Het Bolwerk

Op vrijdagavond 14 oktober a.s. houdt Jan J.B. Kuipers een lezing 'Rondom de Passageulelinie' met powerpoint in museum Het Bolwerk in IJzendijke. De lezing behandelt deze fascinerende verdedigingslinie in het huidige West Zeeuws-Vlaanderen in een breed verband, van het ontstaan van de Passageule tot de Tweede Wereldoorlog en de huidige toestand met toeristische ontsluiting. 

In deze periode van meer dan zes eeuwen springt de achttiende eeuw er duidelijk uit. De aanpassingen van het vestingbouwkundig genie Menno van Coehoorn aan de Linie waren voltooid, en toch slaagden de Fransen er drie keer in om de Passageulelinie zonder veel moeite te doorbreken: in 1708, 1747 en 1794. Een voortdurend proces van verzanding en opslibbing vormde een belangrijk element van het falen van de linie. Maar ook de militaire technologie evolueerde sterk.

De lezing behandelt naast de voorgeschiedenis, historische geografie, krijgshistorie en vestingbouwkundige aspecten ook verschillende mooie verhalen rondom figuren die in de historie van de Passageulelinie een belangrijke rol speelden. Zoals de onbesuisde brigadegeneraal Dominique-Joseph René Vandamme, over wie Napoleon moet hebben gezegd: ‘Als ik twee Vandammes had, zou ik de één de ander dood laten schieten.’

Voor komend voorjaar staat bij WalburgPers een herdruk gepland van Kuipers' sinds lang uitverkochte boek De  Staats-Spaanse Linies. Monumenten van conflict en cultuur, waarin de Passageule eveneens wordt behandeld.

Aanvang lezing: 19.30 uur
Toegang: € 8,00 p.p., inclusief koffie en een drankje
Reserveren vóór 12 oktober 2022

Museum Het Bolwerk, Markt 28, 4515 BB IJzendijke

tel. 0117-301200, museuminfo@zeelandnet.nl

Aardappelen, reuzel, een sinistere vis

Een plezierige recensie van mijn bijdrage aan de bundel Poe in de polder:

Omslag Poe in de polder

"Ook het verhaal De Vis van Jan J.B. Kuipers wist me te imponeren. Hierin word je op de eerste pagina in een andere wereld gezogen. Niet alleen door het taalgebruik, maar ook door personages als Narebout en Ligthart. Een mysterieus porseleinen beeldje van een vis lijkt genezende krachten te hebben en heeft een bedwelmende aantrekkingskracht op verschillende personen. Dit is de polder waar men aardappelen met reuzel eet en waar moeder geveld wordt door de tering. En waar de vis iedereen ten gronde richt."

Jeroen Geelhoed op modernmyths.nl:

 https://www.modernmyths.nl/poe-in-de-polder-recensie/

Bestellen als e-boek of gewoon de papieren editie kan HIER.

Vierentwintig schrijvers, meest Nederlands, aangevuld met twee Amerikanen en een Zweed, hebben zich voor Poe in de polder laten inspireren door grootmeester Edgar Allan Poe en in deze bundel hun eigen verbeelding laten spreken. Ik schreef voor de bundel het hierboven besproken verhaal, waarin we als door een vervormde lens kijken naar de befaamde mensenredder Frans Naerebout en een in het Zeeuws Museum (Middelburg) te bekijken vis, afkomstig uit de in 1779 voor de kust van Walcheren vergane Woestduijn, waarvan Naerebout 81 opvarenden wist te redden.

Bij het verhaal hoort een fraaie illustratie door medeauteur en beeldend kunstenaar Tais Teng, die ook de omslag ontwierp.

 

Klant ALTIJD de pineut bij OV-chipkaart

Mijn ov-chipkaart, nog geldig tot 13-09-2024, bleek in juli 2022 defect hoewel er niets aan te zien was. Noodgedwongen moest ik een nieuwe kaart bestellen en dat kostte mij 11 euro. Dit is een vorm van afpersing. Immers: het is niet mijn schuld, het gebruik van de kaart was normaal. Het product zelf bleek ondeugdelijk en dient dus gratis vervangen te worden. 

Ik wendde mij tot de klantenservice en dit was het antwoord:

"Het is niet mogelijk de kosten van de kaart terug te vragen. De compensatietermijn van de OV-chipkaart bij een technisch defect is twee jaar. Bij een technisch defect is de chip beschadigd door een productiefout. U ontvangt dan de kaartkosten voor uw vervangende kaart terug."

Je betaalt voor vijf jaar en je krijgt er twee. Kortom: de klant draait óók op voor de ondeugdelijke producten van OV-chipkaart, en heeft geen mogelijkheid om daar onderuit te komen. Zo’n chipkaart behoort de hele termijn mee te gaan die erop staat, namelijk vijf jaar (vergelijk de levensduur en kwaliteit van de gemiddelde bankpas). En als dat niet zo is bij normaal gebruik dient hij kosteloos te worden vervangen. Wanprestatie: het handelsmotto van OV-chipkaart.

Zie ook:
https://community.ns.nl/ov-chipkaart-5/ov-kaart-defect-zonder-zichtbare-schade-39212

***

Lees ook DWEPERS EN DROMERS

Dwepers en dromers
Tegenculturen in Nederland, 1890-1940

De Nederlandse samenleving veranderde razendsnel aan het eind van de negentiende eeuw. Oude, vertrouwde waarden wankelden door een stroom aan nieuwe ideeën en levensstijlen. Alles moest anders: de inrichting van de maatschappij, de omgang met het lichaam en ook religie en spiritualiteit. Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten, utopische kolonisten, feministen, strijders voor homorechten: de verschillende stemmen van linkse activisten tot ultrarechtse ‘trekvogels’ en reactionaire cultuurcritici vormden een verwarrend koor.

Jan J.B. Kuipers belicht de versplintering van het levensbeschouwelijke landschap in een periode die werd gekenmerkt door vaak extreme opvattingen. Hij laat de lezer kennismaken met de vaak grillige vertegenwoordigers van een onversneden individualisme.

'De culturele eigenaardigheden aan de flanken beschrijft Kuipers met mededogen en verwondering.'

Gerrit-Jan Kleinjan in Trouw/De Tijdgeest

Een hanepoot op de Galgeplaat

De Galgeplaat tussen Noord-Beveland en Tholen kennen we van zeehondensafari’s en gesteggel over het nut van zandsuppleties tegen de zandhonger. Goed voor natuur en kustbescherming, of juist schadelijk voor vogels en nabije mosselpercelen? Deskundigen vrezen dat aan het eind van de eeuw alle platen in de Oosterschelde verdwenen zijn, als verdere maatregelen achterwege blijven. Het zou een wrang, maar niet totaal ongerijmd hoofdstuk zijn in de historie van deze getemde zeearm.

Dynamiek en veranderlijkheid zijn hier de essentie. Het verveelt nooit om oude kaarten van het gebied te bekijken, met hun steeds wisselend panorama van geulen, op- en aanwassen, eilanden, platen, slikken en schorren – vluchtige verschijningen, gevormd en weer opgelost in het lijnenspel van eb en vloed dat het aanzien van Zeeland zolang heeft bepaald.

Zeehonden op de kop van Galge/Vondelingenplaat, juli 2022
(foto H.M.D. Dekker)

De Galgeplaat is jonger dan de oostelijk aangrenzende Vondelingsplaat, waarmee hij één geheel vormt. Op de Visscher-Romankaart van 1656 ligt ten westen en zuidwesten van Stavenisse de ‘Zuyd Plate’, door een geul gescheiden van de ‘Kats Plate’. Ten zuiden van beide ligt een plaat met de prachtige naam ‘Den Onbekenden’. Een eeuw later worden ‘Zuid Plaat’, ‘Kats Plaat’ en ‘den Onbekende’ nog op een gedrukte kaart aangegeven. 

Aan elkaar gegroeid

Gelijktijdig komt op de Hattingakaart van Zeeland met ‘der selver stroomen’ (1753) ter hoogte van de ‘Zuyd Plate’ ineens de veel grotere ‘Vondelinge Plaat’ voor, in tweeën gedeeld door het ‘Nieuwe Gat’. ‘Den Onbekenden’ is verdwenen, de Galgeplaat is nog niet aangegeven. Op een kaart van weer een eeuw later (1844-1852) duikt deze eindelijk op, ten westen van de ‘Vondelingen Platen’. Beide zijn ook op een kaart uit 1916 nog gescheiden, maar luchtfoto’s uit 1959 tonen hoe de Galge- en de Vondelingsplaat dan vrijwel aaneengegroeid zijn.

De Vondelingenplaat in 1753 (Hattingakaart).

‘Vondelingen’ komen vaker voor in waternamen. Ook bij Pernis vinden we een Vondelingenplaat, nu een industriegebied. Er zijn ook meerdere Galgeplaten. Tussen Zwijndrecht en Hendrik-Ido-Ambacht bijvoorbeeld. Aan de samenkomst van de Oude Maas en de Noord stond daar vroeger het Galgeveld, waar moordenaars werden gehangen. 

De Galgeplaat in de Oosterschelde heeft vermoedelijk een vriendelijker naamsafleiding. Een ‘galg’ is ook een constructie aan de bovenkant van de mast, zoals de uithanger of ‘hanepoot’ op een platbodemschip, waaraan de gaffel werd bevestigd. Maar welke schipper vond of gooide ooit zo’n hanepoot op de Galgeplaat?

Bron: Jan J.B. Kuipers, 'Een hanepoot op de Galgeplaat'. Provinciale Zeeuwse Courant 14 oktober 2020 (rubriek 'Sporen in de delta').

***

Bijzondere plekken zijn in Zeeland ruim voorhanden. Lees ook van Jan Kuipers (tekst) en Heleen Dekker (beeld) 111 plekken in Zeeland die je gezien moet hebben.

Meer informatie en bestellen kan HIER.

50 nieuwe plekken en tips

De tweede herziene druk bevat 50 nieuwe plekken en tips! 

Zeeland is een dynamisch gebied met een meervoudige identiteit: eeuwenoud mondiaal handelsgewest én agrarisch arcadië. Dit boek voert langs 111 Zeeuwse plekken die u gezien moet hebben. Plekken die u voeren achter de sluier van de traditionele reisgids. Want Zeeland is méér.