Heksenbollen en de Zeeuwse letteren

Een leuk geschenkboekje is gepresenteerd op de uitreiking van de Zeeuwse Boekenprijs in CineCity in Vlissingen, 1 november 2022: Jan van Damme's Chapeau voor de Zeeuwse letteren, waarin zestien oud-prijswinnaars vertellen over hun favoriete Zeeuwse boek. Bij mij (pag. 37-40) was dat Het spookte in Zeeuws-Vlaanderen van Johan de Vries (1971).

Hieronder een aantal fragmenten uit het verhaal van Van Damme.

'In 2005 en 2006 was Kuipers (1953) stadsdichter van Middelburg. Daarmee is 2005 een bijzonder jaartal voor hem. Dat jaar kreeg hij samen met Robbert Jan Swiers de Zeeuwse Boekenprijs toegekend voor Het verhaal van Zeeland, een op onderzoek en literatuurstudie gebaseerde provinciegeschiedenis die opvalt door de verhalende aanpak. 

Hoewel hij wel eens vraagtekens heeft gezet bij het nut van de Zeeuwse boekenprijs – er worden appels met peren vergeleken – ziet hij meer voor- dan nadelen: ,,Het is een goede greep geweest van Paul van der Velde om met de prijs te beginnen. Het jaar dat Robbert Jan en ik hem wonnen, was ik er blij mee, nou en of. Er waren concurrenten, bepaald niet de minsten, zoals Rinus Ferdinandusse en Floortje Zwigtman. Om de één of andere reden was de uitreiking in Gent. Na afloop ben ik blijven hangen, het was uitermate gezellig, ik weet niet meer precies hoe we bij de auto zijn geraakt.”

De prijs zorgt volgens Kuipers voor mooie en verdiende aandacht voor het Zeeuwse boek: ,,Na zovele jaren mag je best spreken van een instituut. In mijn tijd was er ook al een geldprijs aan verbonden, een fors bedrag. Toen dat geld na twee maanden niet was overgemaakt, heb ik de toenmalige Commissaris van de Koningin Wim van Gelder geschreven: waar blijft het prijzengeld? Bij de volgende editie vertelde hij voor een volle zaal dat ik dat had gedaan.”

(Tekst vervolgt onder afbeelding)

Uitreiking ZBP, foto H.M.D. Dekker

'Kuipers (...)  kiest voor het in 1971 verschenen Het spookte in Zeeuwsch-Vlaanderen van de in Terneuzen geboren Johan de Vries (1896-1989). Kuipers: ,,Ik heb het boekje ooit tweedehands gekocht. Het is een echt regionaal boek: gedrukt bij Van Aken in Terneuzen, vooral in Zeeuws-Vlaanderen verspreid, het was niet al te best geschreven en geredigeerd. Johan de Vries kwam uit het Land van Axel. In 1962 en 1963 heeft hij met een bandrecorder op de bagagedrager van zijn brommertje twee zomers lang de hele streek afgekard. Een kalotje op zijn hoofd, een brommerjekker aan, een ouderwets brilmontuur op zijn hoofd. Een bijzondere man. Hij was directeur van het postkantoor in Hulst, tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij afgevoerd naar Kamp Amersfoort. Dat gebeurde niet als je aan de Duitse kant stond.”

De Vries op pad voor zijn onderzoek
(foto uit het boek).

De Vries tekende volksverhalen op van zijn streek. ,,Omdat hij meest oudere mensen sprak kwamen de meeste verhalen uit de 19e eeuw”, zegt Kuipers. ,,Het werd een samenraapsel, deels in het Nederlands, deels in het dialect. Voor mij heeft dat een enorme charme, verhalen uit de streek waar je bent opgegroeid en bent weggegaan. Je ziet er de bekende, gemengde motieven in terug. Heksen, zwarte honden, hazen en ganzen die raar gedrag vertonen, dwaallichtjes. Alle kleine pesterijen die aan heksen werden toegeschreven, zoals de aardappelriek die steeds omvalt en de vliegende aardappelen. Dat is een vorm van nostalgie die hoort bij een kleine, besloten wereld waar pesterijen aan de orde van de dag zijn. Ik zag dat ook bij het onderzoek naar het verdronken dorp Valkenisse. Daar werden hele processen gevoerd omdat er iemand was uitgescholden. Dat waren de minder prettige dingen van kleine, dorpse samenlevingen. Oude vrouwtjes en roodharigen waren al gauw verdacht.”

,,Ik vind het echt een geweldig boek en heb er ooit zelfs een zakenregister op gemaakt. Daarvan heb ik nog steeds gemak. In 2021 werkte ik mee aan een podcast over mummiekat Gries in de Grote Kerk van Veere. Gries was een kat die in de 15e eeuw als bouwoffer tussen de muren was ingemetseld. Bij het zoeken naar kattenverhalen had ik veel gemak van mijn tientallen jaren geleden samengestelde register voor het boek van De Vries.”

Sporen van De Vries zijn door de jaren heen terug te vinden in het werk van Kuipers. Voor zijn eerste in 1988 verschenen boek Dwaallichten in de Delta noemt hij zichzelf schatplichtig aan de man op het brommertje. (...) ,,Voor dat boek was De Vries zeker een inspiratiebron.” Dat geldt ook voor de mysterieuze wandelingen die hij van 2016 tot 2021 in Middelburg en Vlissingen organiseerde. Coronaperikelen maakten een eind aan de door spoken, moordenaars en sluwe monniken bevolkte stadswandelingen. ,,En laatst nog”, zegt hij, ,,schreef ik in de PZC over glazen heksenbollen die op de schouw stonden, als een heks daarin keek zag ze haar vervormde zelf en vluchtte het huis uit. Die heksenbollen kwamen niet voor in het register van het boek van De Vries. Want dat heb ik natuurlijk meteen opgezocht.”'

Bron: Jan van Damme, Chapeau voor de Zeeuwse letteren . Zeeuwse Boekenprijs 2022 (Middelburg: ZB Bibliotheek van Zeeland, 2022). Verschenen t.g.v. de twintigste editie van de Zeeuwse Boekenprijs.

***

Lees ook DWEPERS EN DROMERS

Dwepers en dromers
Tegenculturen in Nederland, 1890-1940

De Nederlandse samenleving veranderde razendsnel aan het eind van de negentiende eeuw. Oude, vertrouwde waarden wankelden door een stroom aan nieuwe ideeën en levensstijlen. Alles moest anders: de inrichting van de maatschappij, de omgang met het lichaam en ook religie en spiritualiteit. Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten, utopische kolonisten, feministen, strijders voor homorechten: de verschillende stemmen van linkse activisten tot ultrarechtse ‘trekvogels’ en reactionaire cultuurcritici vormden een verwarrend koor.

Jan J.B. Kuipers belicht de versplintering van het levensbeschouwelijke landschap in een periode die werd gekenmerkt door vaak extreme opvattingen. Hij laat de lezer kennismaken met de vaak grillige vertegenwoordigers van een onversneden individualisme.

'De culturele eigenaardigheden aan de flanken beschrijft Kuipers met mededogen en verwondering.'

Gerrit-Jan Kleinjan in Trouw/De Tijdgeest