Dankzij Hudig (1923) weten we meer over het glas

MIDDELBURGSE GLASHUTTEN VERDWENEN SPOORLOOS

Achttiende-eeuwse Middelburgers hadden zoveel belangstelling voor het geheimzinnige ambacht van de glasblazerij, dat de medewerkers van de glashutten aan het Molenwater (Zuidsingel) vaak niet konden werken door de massale toeloop. De magistraat wist een oplossing. Er werd een weesjongen bij de ingang gezet, die een doos vasthield waarin belangstellenden twee stuivers moesten doen.

Na eerdere glasblazerijen aan de Kousteensedijk (1582) en de Blauwedijk (1626-1646) deden Isabelle Wouters, weduwe van een Gentse glasfabrikant, en haar man baron Jacques van Haveskercke in 1724 een derde poging aan het Molenwater. Hun glasblazerij verrees op het terrein van het voormalige Pesthuis. Slechte vibraties? Snel volgden tegenslagen. De baron overleed, de glashut brandde af in 1726. Isabelle verdween naar Antwerpen. Met de nieuwe exploitant Des Jardins ging het beter. Allerlei producten werden geblazen: flessen, kristallen glazen, ‘Boheemse’ wijn- en bierglazen. Afnemers waren maritieme compagnieën zoals de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC), berucht wegens de slavenhandel, maar ook lokale firma’s en wijnkooplui. Des Jardins overleed in 1732, de stad hield het fabriekje in de lucht. Nederlandse en Engelse ondernemers, onder wie de Britten Turing en Tennent uit Veere, namen de zaak over in 1740. Vanaf 1783 heette de firma James Turing & Zoon. Onder James blies men alleen nog flessen, ongeveer 200.000 per jaar.

Malaise
De gravure ‘Gesigt op het Molenwater’ van Cornelis Pronk toont de twee glashutten zoals ze er in 1742 bijstonden. In dat jaar was met de voltooiing van de Lutherse kerk de inrichting van de Zuidsingel vrijwel afgerond. De glashutten tonen een typisch uiterlijk dat we ook van elders kennen, met een hoog en taps toelopend dak en in de nok een houten rookkap. Op het terrein moeten ook andere werkplaatsen en schuren hebben gestaan, en woningen voor onder meer James Turing.

In de Bataafs-Franse tijd (1794-1814) met zijn economische malaise kwam de neergang. In 1807 werd de glasblazerij ter overname aangeboden. De productie sleepte zich voort, misschien tot 1820. De gebouwen werden afgebroken en in de directe omgeving van de glasblazerij verrees in 1842 een armenschool, de latere openbare school C (opgeheven 1964). Zelfs het officiële adres Cellebroershof is vervangen door de naam Sint-Jorisgang, ‘een anoniem achterafstraatje met garageboxen’, aldus heemkundige Leo Leynse.

Gravure met Lutherse kerk en
glashutten,1742-1751 (ingekleurd fragment).

Bron: Jan J.B. Kuipers, ‘Glasblazers uit het zuiden’. Sporen in de delta, Provinciale Zeeuwse Courant 27 mei 2020.

Ferrand Hudig
De historische Nederlandse glasproductie – dus ook die in Middelburg – kwam in 2023 weer in de belangstelling, toen verschillende vakmedia en websites aandacht besteedden aan het ‘eeuwfeest’ van de dissertatie van kunsthistoricus Ferrand Hudig:

“In 2023 was het honderd jaar geleden dat Ferrand Hudig zijn proefschrift ‘Das Glas’ verdedigde. Het is het eerste overzicht van alle glasblazerijen in Nederland vanaf 1581 tot eind achttiende eeuw. Een eeuw later is het nog steeds de bron voor alle kennis over glasblazerijen in de Nederlanden van de zestiende tot en met de achttiende eeuw. In 1923 promoveerde Hudig op zijn onderzoek naar glas en glasblazerijen in de Noordelijke Nederlanden. Daarnaast was hij onderdirecteur van het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst, lector aan de Gemeente Universiteit in Amsterdam en buitengewoon hoogleraar kunstgeschiedenis en privaatdocent middeleeuwen en nieuwe tijd. Hij overleed in 1937 op 53 jarige leeftijd. Hudig richtte zich op de toegepaste kunst, zoals keramiek en glaswerk en alle boeken die hij schreef zijn nog steeds relevant.”

(bron: vormenuitvuur.nl)

Meer info
- Ferrand W. Hudig, Das Glas. Mit bes. Berücksichtigung der Samm. im Ned. Mus. v. Gesch. en Kunst te Amsterdam. Diss. Zürich (1923).
- Jan J.B. Kuipers, ‘Glasblazers uit het zuiden’. Sporen in de delta, Provinciale Zeeuwse Courant 27 mei 2020.
- Leo Leynse op https://www.hkwalcheren.nl/walcherseverhalen/26/glashutten-aan-het-molenwater.html [dode link, de tekst ging terug op een artikel in het blad De Wete 2024]